İnsan hayatının büyük bir bölümünün işyerinde geçmesi, işyeri koşullarının çalışanların sağlık düzeyine etkileri ergonomi ilkelerinin en yaygın olarak bu alanda kullanımında etkin olmuştur. Bu doğrultuda yayınlanmış olan uluslararası sözleşmeler ve ulusal mevzuat hükümleri, iş süreçlerinde kullanılan ekipmanların tasarımı, seçimi ve kullanımı ile sürdürülen işlerin çalışanların fiziksel ve zihinsel kapasitelerine uyarlanmasının yer alması gerekliliğine dikkat çekmektedir.

Üye ülkelerin iş sağlığı ve güvenliği alanındaki uygulamaları üzerinde önemli bir etkiye sahip İLO Uluslararası Çalışma Örgütünce yayınlanmış olan sözleşme ve tavsiye kararları içerisinde ergonomi için önemli olan bazı alanlar vurgulanmış, ancak Ergonomi başlıklı bir sözleşme veya tavsiye kararı yayınlanmamıştır.  Sözleşmeler, özellikle çalışma ortamları, sürdürülen işler, iş-insan-makine uyumu ve çalışanların sağlığının korunmasına yönelik düzenlemeleri içermektedir.

• Yüklerin devamlı olarak bedenen taşınması işlerini düzenleyen 127 sayılı İLO Sözleşmesi, hafif olmayan yükleri bedenen taşıma işini sürdüren çalışanların işe başlamadan önce çalışma metodları hakkında yeterli bir eğitim görmesi için gerekli tedbirlerin alınmasını öngörmektedir. Kadın ve genç işçilerin yüklerin bedenen taşınmasında çalıştırıldıklarında bu yüklerin azami ağırlığının erkek işçiler için kabul edilen ağırlıktan bariz bir ölçüde az olması belirtilen sözleşme maddeleri içerisinde kabul edilen ağırlıkla ilgili bir sınırlama mevcut değildir.
• İş sağlığı güvenliği ve çalışma ortamına ilişkin 155 sayılı İLO sözleşmesi maddeleri içerisinde; İş unsurlarının tasarımı, seçimi, kullanımına dikkat çekilmekte; ergonominin tanımı olarakta değerlendirilebilecek olan iş-çalışan-makine uyumuna da vurgu yapılmaktadır.
• 161 sayılı İLO sözleşmesi maddeleri içerisinde İş sağlığı hizmetlerinin, çalışanların fiziksel ve zihinsel sağlık durumlarını dikkate alacak şekilde, İş sağlığı, güvenliği, hijyen ve ergonomi, kişisel ve müşterek koruyucu donanım konularında tavsiyede bulunma sorumluluğu gerektiren hizmetler olduğuna vurgu yapılmaktadır. Bu hizmetlerin, iş sağlığı, hijyen ve ergonomi alanlarında bilgi, eğitim ve öğretim sağlamada işbirliği kapsaması gerekliliği belirtilmektedir. Aynı sözleşme hükümleri üye ülkelere, işyerlerinin tasarımı, makine ve diğer teçhizatın durumu, bakımı ve seçimi ve çalışma sırasında kullanılan maddeler dâhil olmak üzere işin planlanması ve organizasyonu gibi ergonomik prensiplere vurgu yapılmakta ve bu konularda tavsiyede bulunma sorumluluğu getirmektedir.
• İLO tarafından yayınlanmış olan 167 sayılı İnşaat İşlerinde Güvenlik ve Sağlık Sözleşmesinde ise; kullanılan ya da güçle çalışan tesis, makineler ve el aletlerinin çalışanda rahatsızlık yaratmayacak ergonomi ilkeleri gözetilerek iyi tasarlanmış ve yapılmış olma gerekliliği yer almaktadır. Aynı sözleşme hükümleri içerisinde çalışanın işi sırasında kullanacağı koruyucu giysi ve donanımın ergonomik ilkeler doğrultusunda uygunluğu gerekliliği ifadesi yer almaktadır.

Yukarıda alıntılar yapılmış olan İLO tarafından yayınlanmış sözleşmelerde görülebileceği gibi ergonomi tanımı çok geniş yer almasa da,  sözleşme maddeleri içerisinde ergonomik prensipler ve ilkelerine önemle değinilmektedir.

Ülkemizde çalışanları iş ve çalışma ortamının sağlık ve güvenlik risklerine karşı korumayı hedefleyen İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve bu kanun maddeleri çerçevesinde yayınlanmış olan yönetmelik hükümleri incelendiğinde İLO sözleşmelerinde olduğu gibi ergonomi ilkelerine ilişkin pek çok düzenlemenin yer aldığı görülebilmektedir. Pek çoğu İLO Uluslararası Çalışma Örgütünce hazırlanmış sözleşmelere ve Avrupa Birliği direktiflerine dayanmakta olan bu yönetmeliklerde ergonominin temel ilkeleri doğrultusunda iş ve çalışma ortamı düzenlemeleri gerekliliklerine vurgu yapılmaktadır.

• 2009/104/EC sayılı Avrupa Birliği Direktifine dayandırılarak hazırlanmış olan İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği hükümleri içinde; Asgari sağlık ve güvenlik gereklerinin uygulanmasında, çalışanların iş  ekipmanı  kullanımı sırasındaki duruş pozisyonları ve çalışma şekilleri ile ergonomi prensiplerinin işverence tam olarak dikkate alınması gerekliliğine dikkat çekilmektedir. Yönetmelik içerisinde ergonomi prensipleri, ergonomik koşullar ve ergonomik zorlamalara ilişkin maddeler yer almakla beraber bu prensip ve zorlanmalara yol açan durumların neler olduğuna dair açıklamalar yer almamaktadır.

Elle taşıma işinin; işin niteliği veya uygun olmayan ergonomik koşullar nedeniyle özellikle bel veya sırtının incinmesiyle sonuçlanabilecek riskleri kapsayan nakletme veya destekleme işleri olarak tanımlandığı Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği Avrupa Birliğinin 29/5/1990 tarihli ve 90/269/EEC sayılı Konsey Direktifine paralel olarak hazırlanmıştır.

• Elle taşıma işlerini düzenleyen yönetmelik maddeleri arasında;  elle taşımadan kaynaklanan riskleri azaltmak için uygun yöntemler kullanılması için gerekli düzenlemelerin yapılması gerekliliği yer almaktadır. Yönetmelik eklerinde ise bilimsel yazında ergonomik risk etmenleri olarak kabul edilmekte olan hususlara vurgu yapılarak, elle taşıma işlerini sürdüren çalışanların bu etkenler nedeniyle kas iskelet sistemi rahatsızlıkları riski altında olabilecekleri belirtilmektedir.
• Yapı işlerinde iş sağlığı ve güvenliği yönetmeliği genel hükümleri içerisinde ergonomi kavramı yer almamakla birlikte yönetmelik eklerinde, İLO tarafından yayınlanmış olan 167 No’lu İnşaat İşlerinde Güvenlik ve Sağlık Sözleşmesi hükümlerinde belirtildiği gibi herhangi bir güçle çalışan tesis, makine ve ekipmanların ergonomi prensipleri dikkate alınarak uygun şekilde ve yeterli sağlamlıkta tasarlanmış ve imal edilmiş olması konusuna vurgu yapılmaktadır.
• Ergonomi teriminin yer aldığı bir başka yönetmelik olan Çalışanların Titreşimle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelikte ise yapılan işin göz önünde bulundurulması ve mümkün olan en düşük düzeyde titreşim oluşturan, ergonomik tasarlanmış uygun iş ekipmanının seçilmesi önerilmektedir. Aynı maddenin alt başlıklarında işyerinin ve çalışma ortamının uygun şekilde tasarlanması ve düzenlenmesinin dikkate alınmasına vurgu yapılmaktadır.
• Maden İşyerlerinde İş Sağlığı Ve Güvenliği Yönetmeliği eklerinde çalışma mahalleri, çalışanların işlerini kolayca yapabilmeleri için ergonomik esaslara uygun şekilde tasarlanacağı ve kurulacağı ve olası çevre şartlarına göre tasarlanarak kurulacağı belirtilmektedir.
• Avrupa Birliğinin 2009/127/EC sayılı Direktifine dayandırılarak hazırlanmış olan Makina Emniyeti Yönetmeliği eklerinde diğer yönetmeliklere kıyasla ergonomik yaklaşımlar daha ayrıntılı olarak ifade ediilmektedir. Bu maddelerde makinelerin amaçlanan kullanım şartları altında, operatörün karşı karşıya kaldığı rahatsızlık, yorgunluk ve fiziksel ve psikolojik stres ve ergonomi ilkeleri göz önünde bulundurularak olabildiğince asgariye indirilmesine ilişkin düzenlemeler yer almaktadır.Bu düzenlemeler arasında insan-makina uyumunun temel prensiplerinden  olan çalışanın fiziksel ölçülerine uyum, hareket için yeterli alan ve zihinsel yorgunluğa karşı düzenlemeler gerekliliğinden söz edilmektedir.
• Kişisel Koruyucu Donanım Yönetmeliği hükümleri içerisinde ergonomiye ilişkin herhangi bir tanım yer almamakla birlikte ekler arasında ergonomi başlıklı bir madde mevcuttur ancak açıklayıcı bir tanım yoktur. Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik hükümleri içerisinde ise; işveren sorumlulukları başlığı altında, tüm kişisel koruyucu donanımların; kullananın ergonomik gereksinimlerine ve sağlık durumuna uygun olacağı belirtilmektedir.
• İşyeri Hekimi Ve Diğer Sağlık Personelinin Görev, Yetki, Sorumluluk Ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelikteişyeri hekiminin görevleri arasında ergonomik riskler açısından iş ve çalışanın uyumunun sağlanması için araştırmalar yapmak sayılmakta olup bu risklere ilişkin açıklayıcı bir ifade yer almamaktadır.
• Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında yönetmeliğin sadece ekinde yer alan eğitim konuları içerisinde ergonomik risk etmenleri ifadesi yer almaktadır. Yönetmelikte bu etmenlere ilişkin hiçbir açıklama yer almamakta ancak elle kaldırma ve taşıma, iş ekipmanlarının güvenli kullanımı ile ekranlı araçlarla çalışmaların da eğitim verilecek konular arasında bulunması gerektiği belirtilmektedir.
• İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği maddeleri içerisinde diğer tehlike kaynaklarının yanı sıra ergonomik tehlike kaynaklarından oluşan tehlikelerin belirlenmesi ve bu tehlike kaynaklarının nitelik, nicelik ve çalışanların bunlara maruziyet seviyelerinin belirlenmesi için ölçüm inceleme ve araştırmaların yapılması gerekliliğine vurgu yapılmaktadır. Aynı yönetmeliğin Tehlikelerin tanımlanması başlığı altındaiş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuatta yer alan hükümler de dikkate alınarak, çalışma ortamında bulunan fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike kaynaklarından oluşan veya bunların etkileşimi sonucu ortaya çıkabilecek tehlikeler belirlenir ve kayda alınması gerekliliği ifade edilmektedir. Aynı başlık altında, “Çalışma ortamında bulunan fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik ve benzeri tehlike kaynaklarının nitelik ve niceliklerini ve çalışanların bunlara maruziyet seviyelerini belirlemek amacıyla gerekli bütün kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmalar yapılır” hükmü yer almaktadır. Ancak bu risklerin değerlendirilmesine ilişkin kullanılabilecek yöntemler konusunda bir açıklama bulunmamaktadır.

Sayıları giderek artan mesleki kas iskelet sistemi rahatsızlıklarının engellenmesinde ergonomik prensip ve uygulamaların çalışma hayatına olumlu etkisi tartışılmaz bir gerçekliğe sahiptir. Yukarıda yer alan maddelerde de görülebileceği gibiüye ülkelerce imzalanan İLO sözleşme ve tavsiye kararlarında ve Ulusal İş sağlığı ve Güvenliği mevzuatımızda ergonomi açısından önemli kavramlardan söz edilerek; işveren, İSG Profesyonelleri ve çalışanların ergonomi uygulamalarındaki sorumlulukları vurgulansa da ergonominin ve ergonomik prensiplerin yeterince açık ifadelerle yer almamış olduğu görülebilmektedir. Değişik yönetmelik maddelerinde söz edilen bu prensiplerin açık ifadelerle yer alacağı çalışma ortamı ergonomisi ve risklerin değerlendirilmesi ile ilgili özel bir mevzuat düzenlemesi;  işverenler, İSG profesyonelleri ve çalışanlara yol gösterici olacaktır.

 

Kaynaklar;

• 127 Sayılı İLO Sözleşmesi T.C Resmi Gazete 07.12.1972 / 14384

• 155 Sayılı İLO Sözleşmesi T.C Resmi Gazete 13.01.2004 / 25345

• 161 sayılı İLO sözleşmesi T.C Resmi Gazete 13.01.2004 / 25345

• 167 sayılı İLO sözleşmesi T.C Resmi Gazete 29.11.2014/ 29190

• İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği,

• Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği,

• Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik,

• Kişisel Koruyucu Donanım Yönetmeliği,

• İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği,

• Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik,

• Maden İşyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği,

• Çalışanların Titreşimle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik,

• Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği,

• İşyeri Hekimi ve Diğer Sağlık Personelinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik,

• Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik,

• Engür O.M. Türkiye İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatında Ergonominin Yeri Üzerine Bir Çalışma. Ergonomi 2(2), 69 – 77, 2019

• Dik B.M. İşSağlığı ve Güvenliği Profesyonellerinde Ergonomi Bilinci. Sözel Bildiri 28. Ulusal Ergonomi Kongresi / Eskişehir