Dr. Buket Gülhan
İş Yeri Hekimi

Gürültü en temel anlamda istenmeyen, hoşa gitmeyen ses olarak tanımlanabilir (Şen söğüt ve Çınar, 2006).  Tıbbi anlamda gürültü, insan sağlığına işitme sistemi veya başka bir yolla zarar verebilecek şiddette ve özellikte olan sestir. Çeşitli şekillerde modern yaşamın bir parçası haline gelmiş olan gürültü, günümüz toplumlarında çevre kirliliklerinden biri olarak kabul edilebilir (Kujala ve Brattico, 2009). Sonuçta gürültü yalnızca kişisel rahatsızlık verici bir durum değil aynı zamanda genel olarak işitme ve sağlık üzerinde olumsuz etkileri olan bir çevresel faktördür.

Gürültüye bağlı işitme kaybı, kronik gürültüye maruz kalınması ile kademeli olarak yüksek frekanslarda başlayan sensörinöral tipte işitme kaybıdır. Gürültüye Bağlı İşitme Kayıpları (GBİK) önlenebilir mesleksel hastalıklar içinde en yaygın olanlarındandır (WHO,1997).

Aşırı gürültü, GBİK dahil olmak üzere, önemli sosyal ve fizyolojik etkileri olan küresel bir işçi sağlığı tehlikesidir. Dünya Sağlık Örgütü, yetişkinlerde işitme kaybının %16’sının mesleki gürültüye maruz kalmaya bağlı olduğunu bildirmektedir (Nelson ve ark., 2005). Gürültünün en bilinen etkisi işitme kaybıdır. Ancak, gürültünün işitme kaybı dışında da insanı olumsuz yönde etkilediği çoğu zaman göz ardı edilir.
( isak_gurultu_kitap, 2004)

Gürültünün işitsel olmayan etkileri üç temel bölümde incelenebilir. Bunlar;

1. Fizyolojik etkiler: Kardiovasküler, otonom ve gastrik etkiler yer alır.  Yüksek ses, vazokonstrüksiyona neden olarak kan basıncının artmasına yol açar.

Hamilelik ve döllenme dönemlerinde gürültüye maruz kalma sonucunda ölü doğumda artış olabilir. Gürültü, erkeklerde canlı sperm sayısını da azaltabilir.

2. Performans etkileri: İş veriminde düşme, konsantrasyon bozukluğu ve hareket yavaşlaması

3. Psişik etkiler: Davranış bozuklukları, sinirlilik, stres (Basner ve ark., 2014; Lusk  ve ark. , 2004).

Bu etkilerin yanı sıra mesleksel anlamda gürültüye maruz olanlarda mesleksel kaza riski de artmaktadır. Bu bulgu, yüksek gürültülü ortamlarda uyarı sinyallerinin duyulamamasıyla, cihazların takibinin zor olmasıyla, çevresel seslere reaksiyon verilememesiyle ve diğer çalışanlarla koordineli olarak çalışılamamasıyla açıklanmıştır (Girard ve ark., 2015).

Gürültü-İlişkili İşitme Kaybı

Gürültü-ilişkili işitme kaybı genellikle 1 kHz üzerinde frekanslarda gelişen odyometrik olarak tespit edilebilen işitme keskinliğinin kaybıdır. Odyometride en az 3 ile 6 kHz arasında karakteristiktir. Daha sonra işitme kaybı yüksek frekansları ve son olarak orta frekans aralığını da kapsar. Gürültü-ilişkili işitme kaybı iç kulağın fonksiyonel bir bozukluğudur. İşyerinde ototoksik maddelere veya titreşime maruziyetinin gürültü aracılı işitme kayıpları üzerinde olumsuz etkileri olabilir. (Meslek-hastalıkları-rehber-kitabı Sayfa 245-255)

Geçici eşik kayması: Geçici eşik kayması (GEK) günlük gürültü maruziyetinin bitmesinden sonra geriye dönen işitme eşiğindeki bir değişimdir.

Kalıcı eşik kayması: Kalıcı eşik kaymaları (KEK) geri dönmeyen işitme eşiğindeki bir değişimdir. İşitmenin düzelmesi: İşitmenin düzelmesi işitme kaybının gerilemesidir. İyileşme dönemi süresince daha düşük gürültü düzeyi ve daha uzun süren iyileşme dönemi, işitme düzelmesi düzeyinin daha büyük olmasını sağlar. Genel olarak, işitmenin yeterince düzelmesi, düzelme dönemindeki ortalama ses basıncı düzeyinin 70 dB’ den daha büyük olmamasını ve düzelme döneminin en azından 10 saat sürmesini gerektirir. Daha yüksek ses basıncı düzeyleri işitmenin düzelmesini önler ve bu nedenle kalıcı işitme kaybı veya işitme hasarının gelişimine katkıda bulunabilir.

Gürültü-ilişkili işitme hasarı: Gürültü-ilişkili işitme hasarı, iç kulaktaki tüysü hücre hasarının odyometrik olarak tespit edilebilir belirtilerinin eşlik ettiği, 40 db’de 3kHz’ in üzerinde işitme kaybı olan gürültü-aracılı işitme kaybıdır.

Akut işitme hasarı: İşitme kaybı, aşırı derecede yüksek 137 dB(C)’ den daha fazla LC,peak ses basıncı düzeylerinde, tek bir gürültülü olaydan (örneğin, infilak, patlama) kaynaklanmış olabilir.

Kronik işitme hasarı: Kronik işitme hasarı uzun-süreli gürültü maruziyetinin bir sonucu olarak gelişebilir.

Gürültüye Bağlı İşitme Kaybında Prognoz

Çalışan gürültülü ortamdan uzaklaştırılırsa işitmeleri sabit kalacaktır.

Ancak yine de yaşa veya farklı kolaylaştırıcı faktörlere bağlı olarak işitme kaybı yıllar içerisinde ilerleyebilir.

İşitmenin korunması (Gürültü Kontrol) Programı

Başarılı bir işitme korunması programı için;

• Gürültüye maruz kalımın belirlenmesi
• Gürültü risklerinin mühendislik ve idari kontrolü
• İşitmenin odyometrik olarak değerlendirilmesi ve izlenmesi
• Gerektiğinde işitme koruyucuların kullanılması
• İşçilerin eğitimi ve motivasyonu
• Kayıtların tutulması
• Programın değerlendirilmesi ve denetlenmesi gerekmektedir.

ÇALIŞANLARDA İŞİTME DEĞERLENDİRME ALGORİTMASI

Çalışanlarda işitmenin değerlendirilmesi, özellikle gürültülü ortamlarda çalışanlar için iş sağlığı ve güvenliği açısından büyük önem taşır. Bu süreci sistematik hale getirmek için bir işitme değerlendirme algoritması oluşturulabilir. Aşağıda genel geçer adımlarla örnek bir algoritma yer almaktadır.( NIOSH (National Institute for Occupational Safety and Health) — Criteria for a Recommended Standard: Occupational Noise Exposure)

ÇALIŞANLARDA İŞİTME DEĞERLENDİRME ALGORİTMASI

1. Risk Değerlendirmesi

• İş yerindeki gürültü düzeyi ölçülür (dB(A) cinsinden).
• Gürültü maruziyeti günlük 85 dB(A)’yi aşıyorsa işitme kaybı riski yüksek kabul edilir.

2. Çalışan Bilgilendirmesi

• Gürültünün etkileri ve işitme koruyucular hakkında eğitim verilir.
• Periyodik işitme testleri konusunda bilgilendirme yapılır.

3. Başlangıç (Referans) Odyometrisi

• İşe girişte tüm çalışanlara referans odyometri (saf ses odyometrisi) uygulanır.
• Temel işitme düzeyi kayıt altına alınır.

4. Periyodik İşitme Testleri

• Yıllık veya risk derecesine göre 6 ayda bir odyometrik test yapılır.
• Test sonuçları referans testle karşılaştırılır.

5. Test Sonuçlarının Değerlendirilmesi

• >10 dB kayıp varsa “işitme eşiğinde anlamlı değişiklik” (STS) değerlendirilir.
• İşitme kaybının gürültüye bağlı mı yoksa başka nedenlerle mi geliştiği sorgulanır.

6. Gerekli Önlemlerin Alınması

• İşitme koruyucusu kullanımı zorunlu hale getirilir.
• Gürültü kaynaklarıyla ilgili teknik kontroller (izolasyon, mühendislik kontrolleri) yapılır.
• Çalışma süresi veya pozisyon değişikliği değerlendirilir.

7. Tıbbi Değerlendirme ve Takip

• Anlamlı işitme kaybı tespit edilenler iş yeri hekimi ve/veya KBB uzmanına yönlendirilir.
• Kalıcı kayıplarda meslek hastalığı bildirimi ve Sosyal Güvenlik Kurumu’na raporlama yapılabilir.

 

Gürültü için Mevzuatlar

4857 sayılı İş Kanunun 78. maddesine göre düzenlenen ve 6/2/2003 tarihli ve 2003/10/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi esas alınarak hazırlanan Gürültü Yönetmeliği 28/07/2013 tarihinde Resmî Gazete’ de yayımlanmıştır. Bu yönetmelik çalışanların gürültü için güvenlik sınırını günlük ve haftalık gürültü maruziyet düzeyi olarak ikiye ayırmıştır. Günlük gürültü maruziyet düzeyi, anlık darbeli gürültü dahil olmakla birlikte sekiz saatlik iş günü için bütün gürültü maruziyet düzeylerinin zaman ağırlıklı ortalamasını; haftalık gürültü maruziyet düzeyi ise bu ortalamaların beş günden oluşan bir hafta için zaman ağırlıklı ortalamasını tanımlamaktadır. Bu yönetmeliğe göre maruziyet eylem değeri 8 saat için 87 dB, en yüksek maruziyet eylem değeri 8 saat için 85 dB, en düşük maruziyet eylem değeri 8 saat için 80 dB’dir (https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/07/20130728-11.htm).

Gürültü Yönetmeliği ile ölçüm metodu ve hesaplamalarda TS 2607 ISO 1999 “İş yerinde maruz kalınan gürültünün tayini ve bu gürültünün sebep olduğu işitme kaybının tahmini” ile TS EN ISO 9612 “Çalışma ortamında maruz kalınan gürültünün ölçülmesi ve değerlendirilmesi için prensipler” başlıklı standartlardan faydalanılmaktadır (Önder ve İbrahimoğlu, 2021).

Gürültü İçin Alınacak Önlemler

Gürültüye bağlı işitme kayıplarında korunma önlemleri geçerli olmaktadır. Dolayısıyla daha fazla çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu önlemler teknik, tıbbi ve organizasyona ait önlemler olmak üzere üç gruba ayrılabilir (Kürklü ve ark., 2013:5).

• Teknik koruyucu önlemler de, gürültü kaynağında ve çevrede alınabilecek önlemler ile kişisel koruyucu önlemler olarak iki gruba ayrılabilir. Gürültü kaynağında alınabilecek önlemler arasında makine bakımlarının yapılması, çalışma hızlarının düşürülmesi, susturucu cihazların kullanılması, çarpan yüzeylerin mümkün ise sert plastik malzeme ile kaplanması, duvarların sesi absorbe eden malzeme ile kaplanması, gürültü kaynağı olan makinenin etrafının kapatılması ve çevreden ayrılması gibi önlemler düşünülebilir. Kişisel koruyucu önlemler olarak çalışanları gürültüden koruyabilmek için kulak tıkaçları ve kulaklıklar kullanılabilir. Kulak tıkaçları 10- 40 dB’lik bir azalma sağlarken kulak manşonları 30-40 dB’lik azalma sağlayabilmektedir.
• Tıbbi koruyucu önlemlerin en önemli basamağı işe giriş muayeneleridir. Bu sayede gürültü riskini taşıyan iş yerinde çalışacak kişilerin işitmeleri odyometrik muayeneden geçirilerek risk grubu oluşturanlar belirlenebilir. Ardından belirli aralıklarla periyodik muayeneler ile işitme kayıpları erken dönemde saptanabilir. Bunlara ek olarak işçi ve işverenin sağlık eğitiminden geçirilerek mevzuat içerikleri ve kulak koruyucuların sürekli kullanımının alışkanlık haline getirilmesi sağlanabilir.
• Çalışma ortamında gürültü kaçınılmaz ise çalışanların gürültü maruziyeti belirli aralıklarda verilen dinlenme süreleri ile ve çalışanların arasında rotasyonların organizasyonu ile azaltılabilir.

Sonuç

Resmi Gazete’de 2008’de yayımlanan Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliğine göre gürültü zararlarının meslek hastalığı sayılabilmesi için gürültülü işte en az iki yıl, gürültü şiddeti sürekli olarak 85 dB’nin üstünde olan işlerde en az 30 gün (1 ay) çalışılmış olması gereklidir.

Gürültüye bağlı işitme kaybı birçok sektörde gözlenirken ve bu sektörlerde çalışan sayıları göz önüne alındığında oldukça yüksek sayıda beklenirken, SGK’nın istatistiklerine göre 2013-2023 yılları arasında sadece 404 çalışanın işitme kaybı yaşadığı kayıtları alınmıştır (http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/sgk_istatistik_yilliklari.).

Bu durum işyerlerinden, işverenlerden ve SGK gibi kurumlarda yeterli bildirim ve uygun kayıt sistemlerinin olmamasıyla açıklanabilir. Bu önlemlerin geliştirilmesi mevcut durum ve ihtiyaçların tespiti ile mümkün olabilmektedir. Araştırmacıların bu çalışmalar için gerekli istatistiksel bilgilere daha kolay ulaşabilmesi için bu kayıtların düzgün tutulması, bildirilmesi ve ayrıntılı bir şekilde yayımlanmasına ihtiyaç vardır.

“Bir gün gelecek insanlar, kolera ve veba gibi gürültüye karşı da amansız bir mücadele verecekler.” Dr. Robert Koch-1910

Kaynaklar:

• Basner, M., Babisch, W., Davis, A., Brink M., Clark, C., Janssen, S. ve ark. (2014). Auditory and non-auditory effects of noise on health. Lancet, 383:1325–32.

• Büyükatalay,Z.Ç.(Mart 15,2022) https://bilimveaydinlanma.org/meslek-hastaligi-olarak-gurultuye-bagli-isitme-kaybi/index.html

• Girard, S.A., Leroux, T., Courteau, M., Picard, M., Turcotte, F., Richer, O., (2015). Occupational noise exposure and noise-induced hearing loss are associated with work related injuries leading to admission to hospital. Inj. Prev. 21:e88–92.

• sak_gurultu_kitap (TTB Yayınları,2004)

• Kujala, T., Brattico, E. (2009). Detrimental noise effects on brains speech functions. Biological Psychology, 81(3), 135-143

• Meslek-hastalıkları-rehber-kitabı(Sayfa 245-255 )

• Nelson, D.I., Nelson, R.Y., Concha-Barrientos, M., Fingerhut, M. (2005). The global burden of occupational noise-ınduced hearing loss. Am J Ind Med, 48, 446-458.

• NIOSH (National Institute for Occupational Safety and Health) — Criteria for a Recommended Standard: Occupational Noise Exposure

• Önder, A., İbrahimoğlu, F., (2021). TS ISO 1999 standartalarına göre bir mermer fabrikası çalışanlarının gürültüye bağlı işitme kayıplarının değerlendirilmesi. Bilimsel Madencilik Dergisi, 60(2), 107-113.

• Şensöğüt, C., Çınar, İ. (2006). Çevresel Faktörlerin Gürültü Yayılımına Etkisi. Dumlupınar Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 10, 131-138.

• Prevention of noise-induced hearing loss : report of an informal consultation held at the World Health Organization. 28-30 October 1997, Geneva.https://apps.who.int/iris/handle/10665/65390