Dr. Rıfat Serttaş
İş Yeri Hekimi
İş Yeri Hekimleri Derneği

Bazen 30 tonluk bir kamyon, bazen 45 kişilik bir otobüs, yemek götüren motorsikletli kurye, devasa iş makineleri veya 3 kişiyi taşıyan bir taksi. Peki bu araçlarda direksiyonun başında kim var?  Bu yazımızda sürücü; Karayolları yönetmeliğinde yer alan bir motorlu taşıtı karayollarında süren ve ilgili mesleki yeterlilik belgesine sahip kişi olarak anılacaktır.

Türkiye’de karayollarında 2024 yılında 1 milyon 444 bin 26 adet kaza meydana geldi. Bu kazaların 266 bin 854 tanesinde ölüm ya da yaralanma gerçekleşti. Yani her gün ülkemizde 731 adet ölümlü ya da yaralanmalı kaza meydana gelmektedir. Son 10 yılın göstergelerini bakıldığında aynı süreçlerin devam ettiği ve önlem alınmaz ise bu sayıların önümüzdeki yıllarda da aynı şekilde devam edeceği görülmektedir.

Trafik güvenliği, sürücülerin fiziksel ve ruhsal sağlık durumlarıyla doğrudan ilişkilidir. 2024 verilerine tekrar göz attığımızda kazaya neden olan kusurlar arasında sürücü kusurları %90,1 pay ile ilk sıradadır. Sürücülerin sağlıklı olması trafik güvenliği arttıracak ve kazaların azalmasına katkı sağlayacaktır.

Sürücülere ilişkin sağlık şartları “Sürücü Adayları ve Sürücülerde Aranacak Sağlık Şartları ile Muayenelerine Dair Yönetmelik” kapsamında düzenlenmiştir. Anılan yönetmelik uyarınca, her sürücü adayının sürücü belgesi almadan önce gerekli sağlık kontrollerinden geçmek ve buna ilişkin sağlık raporunun temin etmek zorunludur.

Yönetmelikte  “1. grup sürücüler” ve “2. grup sürücüler” olarak iki kategoriye ayrılmıştır. Her iki grup için farklı sağlık şartları öngörülmektedir. Ayrıca sürücülerin çalışmış oldukları sektörlerde var olan ek riskler gözetilerek ilgili firma iş yeri hekimi tarafından tekrar gözden geçirilmeleri gereklidir. İnsan yaşayan büyüyen bir canlıdır, beden kitle indeksi değişebilir veya yeni hastalıklar eklenebilir. Bu nedenle muayenelerin aralıklı olarak yenilenmesi ve değişen sağlık durumlarına göre sağlık raporlarının güncellenmesi bu işin devamlılığını sağlar.

Sağlıklı bir şekilde işe başlayan sürücü hem kendi hem başka kişilerinin hayatını korumak adına önemli bir adım atmış olur. Bunu devam ettirebilmesi için kendi bedenini zinde tutmak ve yorgunluğu yönetmek zorundadır. Gelişen teknolojiler sayesinde araçlarda yer alan yorgunluk algılama sistemleri sağlıklı ve güvenli sürüşü desteklemektedir. Ancak sürücünün yorgunluk ve uyku eğilimi yaratan faaliyetlerde bulunarak yola çıkması bu güvenlik sistemlerinde yetersiz kalmasına ve riski arttırmasına yol açmaktadır.

Yorulan bedenin karar alma ve algılama yetisi azalır, refleksleri yavaşlar. Görme bulanıklaşır, kontrolsüz davranışlar ortaya çıkabilir. Hatta sanrılar veya hayaller görülebilir. Beden gevşediği için kaza anında kaslar kendini tutamaz ve yaralanmanın ciddiyeti artar. Reflekslerin azalmasına bağlı olarak oluşacak kazaların şiddetini yükselir.

Yorgunluk veya uyku yapan faaliyetlerin başında yeterince dinlenmemek, zihinsel yorgunluk, ilaç kullanımı, alkol veya psikoaktif madde kullanımı yer alır.

4857 sayılı İş Kanunun Madde 68’e göre çalışma süre ve ara dinlenmeler belirlenmiştir. Ancak bu düzenlemeler kanunun öngördüğü asgari süreleri ifade eder. Her çalışma süresi arası en az 11 saatlik kesintisiz dinlenme verilmesi gereklidir. Ayrıca AETR sözleşmesine göre günlük taşıt kullanma zamanı 9 saati geçemez. Sürücü 4.5 saatlik taşıt kullanma süresi sonunda en az 45 dakikalık kesintisiz mola verir. Bu süreler bir kişinin sağlıklı dinlenebilmesi için gerekli asgari sürelerdir. İşveren tarafından işin koşullarına göre dinlenme sürelerini tekrar ayarlanmalıdır. Örnek olarak sıcak kapalı bir ortam tüm vardiya iş makinesi kullanımı yapan sürücüler için belirtilen dinlenme süreleri yetersiz kalabilir.

Sağlıklı uyku için sadece dinlenme süresi değil, sağlıklı bir zihin de gereklidir. Firma bünyesinde gerekli psikososyal çalışmalar yapılması ve sorun var ise kaynağına inilmesi önemlidir. Örnek olarak ILO tarafından 2021 yılında 150 motokurye ile yapılan psikososyal risk analizinde %77 sinde belirli bir dinlenme alanı olmadığı, %59 unun hız ve zaman baskısının çok fazla hissetiği, % 94 ünün kaza riskinin yüksek olduğunu düşündüğü, %22 sinin haftalık izin hakkı olmadan çalıştığı, %52 sinin zihinsel olarak yorgun, % 63 ünün kendisini fiziksel olarak yorgun hissettiği ortaya çıkmıştır. Buna benzer çıktılar sayesinde yol haritamızı çizebilir ve asıl sorunun kökenine inebiliriz.

Sağlıklı beslenme sağlıklı uyku için önemli bir diğer parametredir. Beslenme planlaması sürücü türüne göre firmalar tarafından düzenlenmeli ve bu konular hakkında sürücülere eğitimler verilmelidir. Sürüş öncesi yapılan yağlı ve ağır beslenmeler sürüş anında uykuya meyil vereceği gibi uzun vadeli dönemde sürücülerde mevcut olan sedanter yaşam, düzensiz beslenme ile beraber sürekli bir kilo alımına yol açabilir. Bu kilo alımı beraberinde birçok kronik hastalığa zemin hazırlamakta ve sadece kiloya bağlı olarak Uyku apne sendromu ortaya çıkabilmektedir. “Sürücü Adayları ve Sürücülerde Aranacak Sağlık Şartları ile Muayenelerine Dair Yönetmelik” kapsamında Uyku apne sendromu için herhangi bir bulgu olmasa dahi beden kitle indeksi 33 üzerinde olanlar için Polisomnografi testini zorunlu hale getirmiştir.

Hastalık ve ilaç kullanımı sürüş yeteneklerini iki yönden etkilemektedir. Birincisi hastalık derecesi istirahat gerektiren düzeyde olmasına rağmen çalışmaya devam etmek, ikincisi kullanılan ilaçlara bağlı yan etkilerin ortaya çıkması. Bu nedenle herhangi bir hastalık durumunda sürücü var ise kendi iş yeri hekimine yok ise ilgili branş hekimlerine görünmesi, tedavisi düzenlenirken sürücülük yaptığını beyan etmesi ve buna uygun ilaçların yazılması gereklidir. En tehlikelisi ise reçetesiz ilaç kullanımıdır.

2021 yılında Dr. Erhan İlhan tarafından yapılan “Birinci Basamakta Reçetesiz İlaç Kullanım ve Sağlık hizmeti değerlendirmesi” çalışmasında 330 kişi ile görüşüldü. Reçetesiz ilaç kullanımın %93 doğru bulmamasına rağmen, %72 sinin reçetesiz ilaç kullandığı saptandı. Etraftan söylenen duyumlar ile kişi kendisine iyi geleceğini düşünerek maalesef verilen ilacı kullanmaktadır. Bu ilaçların yan etki yelpazesi çok geniş olup tehlikeyi artırmaktadır. Bazı durumlarda maalesef ilaç diye verilenler ilaç dışı psikoaktif madde çıkabilmektedir.

Kamyoncu hapı, gece kuşu, yolcu hapı gibi piyasa isimleri ile anılan Kaptagon bir amfetamin/teofilin türevidir. Bu madde daha çok uyanık kalmak amacıyla kullanılmaktadır ve kamyoncuların kullanması nedeniyle adını oradan almıştır.  Buna ek olarak esrar, LSD halüsinojenler, kath, eroin, extasy, banyo tozu, crank, buz, metamfetamin diye devam eden 2024 Ulusal Uyuşturucu Raporuna göre 971 adet NPS (New Psychoactive Substance) olduğu belirtilmiştir.   Psikoaktif maddeler türüne göre halüsinasyon gördürme, enerji verme veya sakinleştirme tarzında etki edebilir. Kullanım ile beraber bağımlılık yapar ve her defasında doz yükseltilir.

2009 yılında Prof. Dr. M. fatih Yavuz tarafından Uzun Yol araç Sürücülerinde Madde Kullanımı, Maddeye Erişebilirlik ve Madde Testlerine bakış açısı üzerine 90 kişi ile yapılan bir çalışmada %85 i uçuculara, %40 esrara, %33,3 sedatiflere, %16 sı amfetaminlere ulaşabildiğini beyan etmiştir. Bu çalışmada %28 i esrar kullandığı ve %12 sinde uyarıcı madde kullanımı olduğu görüldü. Ayrıca katılımcıların %28 i sarma sigara kullandığı ve bunlarda %4 ünün içine tütün dışı başka maddeler koyduğunu belirtti. Araştırmanında gösterdiği üzere sürücülerin psikoaktif maddeye ulaşımları kolaydır.

Psikoaktif maddelerden daha kolay ulaşılabilen diğer şey ise alkoldür. Alkol miktarı arttıkça etki artar. Alkol merkezi sinir sistemini baskılayarak etki eder. Hem psikoaktif madde kullanımı hem de alkol kullanımı yasalar kapsamında yasak olsada kullanım mşktarı azımsanmayacak derece de çoktur.

Direksiyon başında kim var?
Yorgun mu? Zihinsel olarak tükenmiş mi?  Gözlerini zor açacak şekilde hasta halde mi? Arkadaşının verdiği ilacı almış ve uykuya meyili olan biri mi? Alkol kullanmış ya da uyuşturucu madde almış biri mi?

Kaynaklar:

• Sürücü Adayları ve Sürücülerde Aranacak Sağlık Şartları ile Muayenelerine Dair Yönetmelik https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=10664&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5

• Birinci Basamakta Reçetesiz İlaç Kullanım ve Sağlık hizmeti değerlendirmesi – 2021

• Avrupa https://www.euda.europa.eu/index_en

• Ulusal Merkez Uyuşturucu İstismarı İstatistikleri https://drugabusestatistics.org/

• Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Yapan Taşıtlarda Çalışan Personelin Çalışmalarına İlişkin Avrupa Anlaşması  https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/07/20130726-2-1.pdf

• Uzun Yol Araç Sürücülerinde Madde Kullanımı, MAddeye erişebilirlik ve Madde Testlerine Bakış Açısı – 2009 https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/TEZ/45274.pdf

• 2024 Türkiye Uyuşturucu Raporu https://www.narkotik.pol.tr/2024-turkiye-uyusturucu-raporu-yayinlanmistir

• Motorsikletli Kuryeler Odağında Teslimat Sektöründe Çalışanlarında Psikososyal Risk Analizi – ILO  https://www.ilo.org/sites/default/files/wcmsp5/groups/public/@europe/

• 2024 Yılı Trafik Kazalarına Ait Özet Bilgiler https://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments

• Motorlu Taşıt Kazalarında Kan Alkol Seviyelerinin Yaralanma Ciddiyeti ve Maliyeri Üzerine Etkileri  https://dergipark.org.tr/tr/pub/amj/issue/1740/21415