Prof. Dr. Alper Şener
İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi / Enfeksiyon Hastalıkları ABD Başkanlığı

Emirhan Çelik
Çevre Mühendisi

Risk Sınıflamaları, Önlemler ve Güncel Yaklaşım

Biyolojik riskler, işyerlerinde; enfeksiyon, alerji ve zehirlenmelerle sonuçlanan önemli sağlık tehditleridir. COVID-19 pandemisi, bu risklerin küresel boyutunu ve birçok sektörde yayılımını ortaya koyarak, biyolojik etkenlere yönelik önleme stratejilerinin ve mevzuat uyumunun aciliyetini vurgulamıştır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) verilerine göre, 2022’de işle ilgili biyolojik riskler nedeniyle 550.819 ölüm gerçekleşmiş olup, bunun 476.000’i bulaşıcı hastalıklardan kaynaklanmıştır.

Tanımlar ve Sınıflandırmalar

Türkiye mevzuatında biyolojik etkenler; herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen, genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dâhil mikroorganizmalar, hücre kültürleri ve insan parazitleri şeklinde tanımlanır. Mikroorganizmalar tanımı, genetik materyali replikasyon veya aktarma yeteneğine sahip hücresel veya hücresel olmayan varlıkları da kapsar.

Biyolojik etkenler, patojenite düzeylerine ve toplum yayılma riskine göre dört risk grubuna ayrılır: 

Grup 1: İnsanda hastalık yapma ihtimali bulunmayan etkenler (Örnek: Lactobacillus spp.). 

Grup 2: Hastalığa neden olabilen, etkili korunma/tedavi imkânı bulunan, topluma yayılma olasılığı düşük etkenler (Örnek: Salmonella typhi). 

Grup 3: Ağır hastalıklara yol açan, topluma yayılma riski olan, korunma/tedavi imkânı sınırlı etkenler (Örnek: Mycobacterium tuberculosis). 

Grup 4: Ağır hastalıklara neden olan, korunma/tedavi yöntemi bulunmayan, yüksek bulaş riskli etkenler (Örnek: Ebola virüsü). 

İş Yerinde Mikroorganizma Çeşitliliği
Bulaş Yolu İlişkisi ve İş Sağlığına Etkileri

Mikroorganizma bulaş yollarının bilinmesi, anlaşılması oldukça önemlidir çünkü maruziyet durumunda alınacak önlemlerim çeşitliliği ve seviyesi direkt bunun ile ilişkilidir. Aynı zamanda iş yerinde bulaş zincirinin kırılması ve gerekli durumlarda işe ara verilmesi, karantina önlemleri gibi bir dizi özel önlem de bu çeşitliliğin anlaşılması ile çözülebilir. Unutulmamalıdır ki, bazı biyolojik etkenlere maruziyet kronik hastalık ve maluliyete kadar giden süreçlerin ilk basamağı da olabilir.

Etkenler açısından örnek vermek gerekir ise;

Bakteriler: Bacillus anthracis (şarbon), Mycobacterium tuberculosis (verem) gibi etkenler solunum veya direkt temas yoluyla bulaşır.

Mantarlar: Candida albicans (kandidiyazis) ve Aspergillus fumigatus (alerjik bronkopulmoner aspergilloz) gibi türler, nemli ortamlarda çoğalarak solunum yolu hastalıklarına yol açar. 

Virüsler: SARS-CoV-2 solunum yolu ile bulaşırken, hepatit B, C, HIV, rabies gibi etkenler kan/ sekresyon teması ile bulaşır. Kırım Kongo kanamalı ateş virüsü ile kene ile  bulaşır.

Parazitler: Sıtma etkeni Plasmodium spp., vektörlerle (sivrisinek) bulaşır.

Diğer etkenler: Rickettsia (tifüs) ektoparazitler (pire-bit) ile bulaşır. Coxiella burnetti ise özellikle kanatlı hayvanların dışkılarında bulunur ve kuruma ile inhalasyon ile bulaşır.

Örneklerden anlaşıldığı gibi, etkene ve bulaş yoluna yönelik bir genelleme yapmak mümkün değildir. Bu daha çok etkene ve organa spesifik klinik tablo ile ilişkilidir.

Mevzuat Çerçevesi ve İşveren Yükümlülükleri nelerdir?

Türkiye’de biyolojik riskler, Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında Yönetmelik (Resmî Gazete: 15.06.2013/28678) ile düzenlenir. Bu yönetmelik, AB Direktifi 2000/54/EC ile uyumludur.

Bu mevzuatlara göre;

1. Risk Değerlendirme Zorunlulukları

İşverenler, risk değerlendirmesinde şu adımları uygulamak ile yükümlüdür;

Maruziyetin türü, düzeyi ve süresinin belirlenmesi. 

Biyolojik etkenlerin risk gruplarına göre sınıflandırılması. 

Çalışan sağlık kayıtlarının incelenmesi (alerji, enfeksiyon öyküsü). 

Değerlendirmenin yılda bir veya iş koşulları değiştiğinde yenilenmesi. 

2. İşverenin Önleme Yükümlülükleri

a. İkame: Zararlı etkenlerin daha az tehlikelileriyle değiştirilmesi (Madde 7) . 

b. Teknik Önlemler: Kapalı sistemler, havalandırma, biyogüvenlik kabinleri. 

c. Hijyen: Dezenfeksiyon, el yıkama tesisleri, kişisel koruyucu donanım (KKD) temini. 

d. Eğitim: Çalışanlara biyolojik riskler ve KKD kullanımı konusunda eğitim verilmesi.

3. Grup Bazlı (tablo 1) Özel Önlemler

Grup 2-3 Etkenler: Çalışanların aşılanması (hepatit B aşısı gibi). 

Grup 4 Etkenler: Kişisel korunma ekipmanı (maske, bone, gözlük, siperlik, eldiven, önlük). Özel durumlarda negatif basınçlı izolasyon odaları ve sızıntı önleyici ekipman zorunluluğu. 

Risk Değerlendirme Metodolojileri nelerdir?

Biyolojik risk değerlendirmesi, nitel ve nicel yaklaşımlarla yapılır.

1. Nitel Yaklaşımlar 

• Control Banding (Risk Seviyesi Değerlendirmesi): Tehlikenin şiddeti ve maruziyet düzeyinin çarpılmasıyla risk skoru elde edilir. 

• İş Istasyonu Analizi: Görev bazlı risk haritalaması (Örnek: Laboratuvarda santrifüj işlemi). 

Risk seviyesi değerlendirmesinde görüldüğü gibi hasar olasılığını azaltmak için teması azaltmak yeterlidir.

2. Nicel Yaklaşımlar

• Hava Örnekleme: Bioaerosol konsantrasyonunun ölçülmesi (cfu/m³). 

• FAHP (Fuzzy Analytical Hierarchy Process): COVID-19 için geliştirilen 29 parametreli model; çevresel, işe bağlı ve organizasyonel faktörleri ağırlığı ölçülür. Bu modelde, havalandırma kalitesi (%19.6) ve Kişisel Korunma Ekipmanı kullanımı (%23.3) en kritik parametrelerdir.        

Önleme ve Kontrol Stratejileri

1. Mühendislik Kontrolleri 

• Ventilasyon Sistemleri: HEPA filtreler, negatif basınçlı odalar. 

• Kapalı Sistemler: Biyoreaktörler, otomasyonlu örnek işleme . 

2. İdari Kontroller

• Çalışan Sayısı Sınırlama: Yüksek riskli alanlarda maruz kalan personelin azaltılması . 

• Acil Eylem Planları: Sızıntı, dökülme veya kaza durumunda müdahale prosedürleri. 

3. Kişisel Koruyucu Ekipman (KKE)

• Solunum koruma (N95 maskeler), eldiven, önlük ve gözlük kullanımı. 

• KKE Seçim Kriterleri: Risk grubu, maruziyet süresi ve çalışma dinamikleri dikkate alınmalıdır. Mikroorganizmanın bulaş yolu ve enfeksiyon zinciri içinde yerine göre üç farklı korunma uygulanır.

a. Temas izolasyonu: Gözlük, normal maske (cerrahi maske-3 katmanlı-burun baskılı), bone, önlük, eldiven

b. Damlacık izolasyonu: Standart temas izolasyonu ekipmanına ek olarak N95 maske

c. Solunum izolasyonu: Standart damlacık izolasyonuna ek olarak negatif basınçlı iş çalışma alanları, HEPA filtre sistemi kurulması.

4. Tıbbi Önlemler

Aşılama:

Hepatit B, influenza, COVID-19 aşıları. Temas öncesi aşılama dışında maruziyet durumunda serum uygulamaları da yapılabilir. Örnek kuduz şüpheli temasta antiserum uygulanması, tetanoz da aşısız hastada yüksek riskli temasta antitoksin uygulanması gereklidir. 

Sağlık Gözetimi:

Periyodik taramalar (tüberkülin deri testi gibi). 

1. Mevzuat Uyumu:

Özellikle tarım ve atık sektörlerinde denetimlerin sıklaştırılması. 

2. Dinamik Risk Değerlendirmesi:

FAHP gibi güncel modellerin sektörel adaptasyonu. 

3. Aşı Erişimi:

Grup 3-4 etkenlerle çalışanlara zorunlu aşı politikaları. 

4. Acil Durum Planları:

Pandemi benzeri krizler için protokollerin standardizasyonu. 

Biyolojik risklerin “önemsiz” veya “geçici” tehditler olmadığı anlaşılmıştır. İş sağlığı politikaları, enfeksiyon zincirini kıracak proaktif stratejilerle desteklenmeli ve mevzuatlar güncellenmelidir.