Psikiyatri Uzm. Dr. Özgür Kalkancı
İş Yeri Hekimi

Coşkun Akkoç
Sağlık Personeli

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre; günümüzde sağlıklı olmak, yalnızca hastalık ve sakatlık durumunun olmaması değil; bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik hâli olarak tanımlanmaktadır. Psikososyal riskler ise, iş yerindeki sosyal ve psikolojik faktörlerin çalışanlar üzerindeki olumsuz etkilerini ifade eder. Bu riskler, stres, iş tatminsizliği, tükenmişlik ve zihinsel sağlık sorunlarına yol açabilir.

İŞ KAYNAKLI PSİKOSOSYAL RİSK FAKTÖRLERİ

Psikososyal risklerin varlığı hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde kabul edilmiş ve üzerinde birçok çalışma yapılmıştır. Özellikle iş kaynaklı stresin yol açtığı sağlık sorunları düşünüldüğünde psikososyal risk faktörleri çalışanın verimini kötü etkileyen bir olgu olarak kabul edilmektedir. İş kaynaklı stres sonucu sigara, alkol ve uyuşturucu madde kullanımı artmakta bunun sonucunda psikososyal risk faktörleri çalışanın sadece çalışma hayatını etkileyen bir unsur olmaktan çıkarak çalışanın aile ve sosyal hayatını da olumsuz olarak etkilemektedir.

İş kaynaklı psikososyal risk faktörleri 10 grupta incelenebilir. Aşağıdaki tablodaki bazı konuları detaylandıracak olursak;

İş Yükü ve İş Temposu

İşle ilgili psikososyal risk faktörlerinin başında, aşırı veya yetersiz iş yükü ve zaman baskısı gelmektedir. Aşırı iş yükü, genel olarak iki grupta toplanabilir. Birincisi niceliksel ( kantitatif) iş yükü, diğeri ise niteliksel (kalitatif) iş yüküdür. Niceliksel iş yükü, bir kişinin yapacağı belirli bir iş için zamanın yetersizliği, belirli bir zamanda yapılacak çok farklı işlerin olması ile yapılacak işlerin fiziki olarak ağır ve yorucu olması şeklinde açıklanabilir. Buna göre, bir kısım işlerin önceden belirlenen bir tarihte veya vakitte yapılmasını gerektiren çalışma düzeni, gerilim yaratan bir aşırı yüklenme türüdür. Niteliksel iş yükü ise yapılacak işin gerektirdiği nitelikler ile işi yapacak olan kişinin sahip olduğu nitelikler arasında, mevcut çalışan aleyhinde bir uyumsuzluğun olması durumudur. Buna göre, işi yapacak olan çalışan işin gerektirdiği bilgiye, yeteneğe ve kişisel özelliklere tam olarak sahip olmadığı zaman, bu iş kendisine zor gelecektir. Bu kapsamda iş yüküne etki ettiği düşünülen farklı etkenler fiziksel de olsa, zihinsel de olsa çalışanın sağlığını, performansını veya verimini etkileyebilmektedir.

İş Programları

Vardiyalı çalışma düzeninde, işyerindeki çalışma süreleri 24 saat içine yayılır ve çalışma saatleri periyodik olarak değiştirilir.

Vardiyalı çalışma düzenine bağlı olarak çalışanlarda uyku problemi, fiziksel ve ruhsal değişik komplikasyonlar oluşmaktadır. Vardiyalı çalışma, bireyin vücut sıcaklığını, metabolizmasını, kan şekerini ve motivasyonunu olumsuz etkilemektedir. Devamlı olarak gece vardiyasında çalışanların zamanla kendilerini yalnız hissetmeye başladıkları, bağışıklık ve sindirim sistemi düzenlerinin bozulduğu, soğuk algınlığı, grip gibi hastalıklara daha kolay yakalandıkları belirlenmiştir. Yapılan araştırmalar, insan fizyolojisine en uygun çalışma süresinin günlük azami 7,5 saat haftalık 45 saat olduğunu ortaya koymaktadır. Gerekli planlama yapılmadan, çalışanların sosyal ve kültürel ihtiyaçları dikkate alınmadan fazla mesai yaptırılması halinde; iş verimi ve çalışma saatleri arasındaki denge bozulur ve kişilerde aşırı yorgunluk ve stres durumu ortaya çıkar. Bu ise etkin ve verimli çalışmayı engelleyerek, iş kazaları vb. olumsuz durumların yaşanmasına neden olabilir.

Kurum Kültürü

Kurum kültürü oluşturmada en önemli faktörlerden birisi de eğitimdir. Eğitim, önceden belirlenmiş olan ve özellikle insan davranışlarında gelişmeler sağlamak amacıyla yapılan bilgi verme, yetenek ve becerileri geliştirme sürecidir. Eğitim sürecinin planlı olarak gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Eğitim insana yapılan yatırım giderlerindendir ve insan kaynaklarını geliştirme olanağı sağlamaktadır. Kişilerarası iletişim, işyerindeki görev kariyer gelişimi iş ve iş dışı etkileşimler çok önemlidir. İş dışı olan ancak bireyi işinde de etkileyen stres kaynakları, genellikle yeni bir çocuğun doğumu, şiddetli geçimsizlik, beklenmedik bir harcama yapmak, düşük ücretle çalışmak gibi ekonomik sorunlar ve daha önce uğraşılan bir hobiden vazgeçilmesi ya da kişinin düzenli bir hayat yaşayamaması gibi sosyal sorunlar olarak sıralanabilir.

İş Stresi

İş stresi, kişilerin iş ilişkilerinden doğan ve insanı normal fonksiyonlarından alıkoyan değişiklikler getiren bir durum olarak da tanımlanmaktadır. Stres; fiziksel ve psikolojik rahatsızlıkları hızlandırabilmekte, iş tatminsizliği ve performans sorunlarına neden olabilmekte, çalışanların işten ayrılmasını ve devamsızlığını artırabilmekte, depresyon ve kaygı yaratabilmekte ve çeşitli fiziksel rahatsızlıklara yol açabilmektedir. Stresle ilgili birçok rahatsızlık işyerlerinde motivasyonun kaybolması, işi yavaşlatma, performansın değişmesi, üretkenliğin azalması, çeşitli hastalıklar ve ölüm gibi sonuçlar doğurabilmektedir.

3.Psikososyal Risk Faktörleri Sonucu Ortaya Çıkan Stresin Belirtileri Stresle ilgili belirtiler; fiziksel, duygusal, zihinsel ve sosyal olmak üzere dört grupta toplanabilir.

Çalışanları Psikososyal Etkenlerden Koruma 7 başlıkta incelenebilir

Ekip Çalışması Stresten korunmadaki en etkili yöntem ekip çalışmasıdır. İşyerinde görevli olan işyeri hekimi, iş sağlığı ve güvenliği uzmanı, işyeri hemşiresi gibi sağlık profesyonelleri ekip anlayışı içerisinde yönetim ve çalışanlarla iletişimde bulunmalıdır.

Eğitim ve Bilinçlendirme: Çalışanlara psikososyal riskler ve stres yönetimi konularında eğitimler verilerek farkındalık yaratılmalıdır.

İletişim Geliştirme: İşyerinde açık ve etkili bir iletişim kültürü oluşturulmalı, çalışanların kendilerini ifade etmelerine olanak tanınmalıdır.

Destek Mekanizmaları: Psikolojik danışmanlık hizmetleri verilmeli , ruhsal destek grupları ve sosyal etkinlikler düzenlenmelidir.

Esnek Çalışma Koşulları: Çalışanlara esnek çalışma saatleri ve uzaktan çalışma gibi seçenekler sunulmalıdır. Bu  özellikle vardiyalı çalışılan işyerlerindeki  olumsuzlukların azalmasını sağlayarak iş kazası, stres, dikkatsizlik ve sağlık sorunları gibi sorunların ortaya çıkmasını azaltmaktadır.

İyi Yönetim Uygulamaları: Katılımcı yönetim tarzları benimsenmeli, çalışanların görüşleri mutlaka dikkate alınmalıdır.

İzleme ve Değerlendirme: Olası stres kaynakları belirlendikten sonra iş yerindeki kişisel ve sosyal destek sistemlerinin devreye alınması ve yapılan uygulamaların ölçüm araçları ile izlenmesi gerekmektedir. Psikososyal risklerin etkilerini izlemek ve değerlendirmek için anketler, birebir görüşmeler ve çalışan geri bildirimleri gibi yöntemler kullanılabilir. Bu uygulamalar, iş yerindeki psikososyal ortamın sürekli olarak iyileştirilmesine katkı sağlar.

Sonuç olarak işçinin sağlık koşulları  ve hayat standartlarındaki bu geliştirici ve iyileştirici faktörler işçiye verilen değer ve çalışma ortamının düzenlenmesi daha verimli bir çalışma ortamı sunarak işverene de  büyük destek olmaktadır.