Uz. Dr. Özlem Melis Korkmaz Özgüngör
İç Hastalıkları Uzmanı – Dokuz Eylül Üniversitesi İş ve Meslek Hastalıkları Bilim Dalı

Doç. Dr. Ayşe Beyan Coşkun
Göğüs Hastalıkları Uzmanı – Dokuz Eylül Üniversitesi İş ve Meslek Hastalıkları Bilim Dalı

Dünya Sağlık Örgütü tarafından 2001 yılında yürütülen Kimyasalların Güvenliği” programında “bir organizmanın absorbe edebileceği, kimyasal veya fiziksel bir ajan (agent=madde) ile teması olarak tanımlanan maruz kalım kavramı iş sağlığı ve güvenliği konularının temelidir.

Hastalık sağlık ilişkisinin tartışılmasında, koruma ve önleme faaliyetlerinin planlanmasında, güvenlik ve iş hijyeni ile ilgili konularda ve nadiren tedavi ile ilgili planlamalarda maruz kalım üzerinden değerlendirme yapılmaktadır. Bu yazıda çalışma hayatı- sağlık ve güvenlik ilişkisinin çekirdeğini oluşturan maruz kalım ve mesleki maruziyet limit değerleri (MMLD) kavramları ile ilgili birkaç başlığı tartışacağız.

Önce maruz kalım kavramına biraz daha yakından bakalım. Maruz kalımı: M (Maruz kalım): K (konsantrasyon) *∆t (maruz kalımın bitişi ile başlangıcı arasında geçen süre) şeklinde formulize ettiğimizde maruz kalımı belirleyen iki ana değişken vardır; ilki o maddenin/ ajanın ortamdaki konsantrasyonu ikincisi ise maruz kalım süresidir.

Mesleki maruz kalım limit (MMLD) değerleri ise maruz kalımı, dolaylı yoldan etkenin/ madde/ ajanın dozunu düzenlemek üzere oluşturulmuş değerlerdir (Güvenlik riskleri ile ilgili sınır değerlere bu yazıda değinilmemiştir). Genel çerçevede “ Çalışma Ortam Gözetimi” başlığı altında değerlendirilen konular arasındadır. Aromatik hidrokarbon grubundan toluenin işyeri ortamında ya da kişisel ölçümler ile zaman ağırlıklı ortalama değerinin ölçülmesi iş hijyeni ölçümlerine, maruz kalan çalışanların idrarlarında tolüen metabolitleri olan hippurik asit ve o krezol tayini “biyolojik izleme “ örnektir.  Bu iki değerlendirme için de MMLD bulabiliriz. İş hijyeni ölçümleri (kişisel ve ortam ölçümü), biyolojik izlem parametreleri ya da indirekt etki göstergeleri (örneğin hepatotoksik bir ajan için ALT, AST izlemi) birbirlerine üstün oldukları bazı durumlar olsa da genel anlamda birbirini kuvvetlendiren ve tamamlayan izlemlerdir, birbiri yerine kullanılamazlar. Örneğin kişisel koruyucu donanım seçerken mutlaka kişisel iş hijyeni ölçüm sonuçları kullanılırken büyük oranda dermal yoldan maruz kalınan bir etken için ortam iş hijyeni ölçümü ve biyolojik izlem parametreleri birlikte kullanılmalıdır. MMLD değerleri hem iş hijyeni ölçümleri hem de biyoizlem değerleri için ayrı ayrı tanımlanmaktadır. Bazı maddeler için her iki değer için limit değerler mevcut olsa da halen pek çok madde için henüz herhangi bir değer tanımlanamamıştır. Herhangi bir kimyasala MMLD’in altında maruz kalınmasının teorikte çalışan için bir sağlık riski taşımadığı kabul edilmektedir. Bu soruya cevap vermeden önce maruz kalım ile doz kavramlarının farkına ve normal dağılım eğrisine bakmamız gerekli.

Doz yani hedef dokudaki ajanın miktarını belirleyen ve etkileyen farklı etmenler bulunmaktadır. Bunlar; yaş, cinsiyet, ek hastalık gibi kişisel faktörler ve ısı, nem, hava akımı, maruz kalım yolu (solunumsal, dermal, oküler ya da oral…) gibi çevresel faktörler olarak iki grupta değerlendirebiliriz. Yani 30 ve 50 yaşında iki çalışanda aynı miktarda maruz kalım olsa da doz yani hedef dokudaki miktar mutlaka farklı olacaktır ⁽³⁾. Aşağıda verdiğimiz eğride sağ ve sol uç değerlerin olabileceği yani çeşitli sebeplerle ortalama değerlerin altında ya da üstünde olan çalışanlar için riskin devam edeceği unutulmamalıdır (Şekil 1).

Şekil 1. Normal Dağılım Eğrisi (İnternet, Anonim)

Mesleki Maruz Kalım Limit Değerleri Nasıl Belirlenmektedir?

MMLD,  Çalışma ortamı havasında bulunan maddelere maruz kalım için izin verilen üst sınır konsantrasyon değerleri olarak tanımlanmaktadır. İlk MMLD 1880’li yıllarda Alman iki araştırıcının yaptığı hayvan deneyleriyle karbon monoksit, amonyum ve hidrojen klorid için tanımlanmıştır⁽¹¹⁾.  “Mesleki maruziyet limit” tanımlaması ise ilk kez ILO tarafından 1977 yılında yapılmıştır ⁽¹²⁾. 100 yılı aşkındır tüm dünyada farklı kurum ve kuruluşlar tarafından  çeşitli limit değerler  yayımlanmakta ve belirli aralıklarla bu değerler güncellenmektedir ⁽¹⁴⁾. Ülkemizde, MMLD için yapılan  düzenlemeler 2013 yılında yayımlanan Tozla Mücadele Yönetmeliği”⁽¹⁵⁾ , yine 2013 yılında yayımlanan “Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik” yayımlanmıştır. İlgili yönetmeliklerde çalışma ortamında izin verilen MMLD için zaman ağırlıklı ortalama değer (ZAO, TWA), STEL (15 dakikalık izin verilen sınır değer), biyolojik sınır değer terimleri kullanılmıştır⁽¹⁶⁾.  Hepimizin bildiği üzere bu değerler ülkeler arasında hatta aynı ülkenin iki kurumu arasında bile çok büyük farklılıklar göstermektedir. Halen binlerce kimyasal madde içinde az sayıda kimyasal için izin verilen değerler tanımlanabilmiştir. Çevre Koruma Ajansı (EPA) ‘ya göre, Toksik Maddeler Kontrol Yasası (TSCA) Kimyasal Madde Envanteri şu anda ticari olarak temin edilebilen 85.000’ den fazla kimyasal madde içermektedir, ancak sadece yaklaşık 1000‘i için kantitatif bir OEL geliştirilebilmiştir.  MMLD oluşturulurken izlenilen belli yöntemler bulunmaktadır. Bu noktada birkaç tanımı gözden geçirmekte fayda vardır.

NOAEL= Herhangi bir advers etkinin görülmediği en yüksek düzey

LOAEL= Advers etkinin görüldüğü en düşük düzey

NOAEL değeri MMLD belirlenmesi için önemli bir referans değer oluşturmaktadır. Türler arası farklılıklar olacağı düşünülerek MMLD NOAEL değerinden daha aşağıda bir değer olarak belirlenmektedir. MMLD tek bir madde için tanımlanmaktadır, birden fazla maddenin karışımı durumlarında bu maddelerin birbirinin etkilerini potansiyelize edebilecekleri unutulmamalıdır ^{(7, 8)}.

İzin verilen sınır değere nasıl karar veriliyor?

Herhangi bir kurum tarafından MMLD tanımlanırken farklı yöntemler izlenebilmektedir. Örneğin SCOEL tarafından MMLD belirlenmesi için geliştirilen sisteme göre öncelikle komite tarafından o dönem için belirlenmiş öncelikli maddelerin listesi hazırlanır, komite bu maddeler için güncel bilimsel literatürleri inceler ve değerlendirir, sonrasında bu verilerden taslak bir öneri metni hazırlanır. Bu öneriler için ilgili ulusal danışma birimlerine 6 aylık ek öneri sunma, değişiklik yapma hakkı tanınır. Eğer bu dönemde kabul edilebilir bir öneri ya da değişiklik olursa SCOEL öneri metinlerinde güncelleme yapar. Ardından bu öneriler kabul edilerek yasal çerçevesi için çalışmalar yapılarak uygulanmaya sokulur. Burada kritik nokta ülkelerin sosyoekonomik yapısı, çalışma hayatına ilişkin verileri (Küçük işletme sayısı, sektörel dağılım, iş gücünün yapısı vb.) sınır değerin 5 mi 15 mi olacağı noktasında belirleyicidir. Yukarıdaki değişkenlere göre erişilemez MMLD koymak yalnızca kağıt üzerinde bir düzenleme olmanın ötesine gitmeyeceği gibi var olan durumun da kötüye gitmesine neden olabilmektedir. 

Sonuç olarak;

MMLD altında olan bir değer çalışan sağlığı açısından tam güvenli değer demek değildir. Normal dağılım eğrisi kavramı unutulmamalıdır.

Bu değerlerin yalnızca yapıldığı ölçüm zamanını temsil ettiği (Biyolojik izlem için en fazla aylar) unutulmamalıdır.

Bu değerler arasında çok büyük farklılıklar bulunmaktadır. Ülkemizde hangi değerin referans alınacağı çoğu kimyasalda iş hijyeni ölçüm laboratuvarının tercihine bırakılmıştır.

Birçok kimyasal uzun dönem etkisi ile ilgili bilgimiz sınırlıdır.

Çoklu maruz kalımlar için sınır değer verebilme üzerine çalışmalar devam etse de halen tanımlanamamıştır.

MMLD’in, yeni veriler elde edildiğinde değişebilecek değerler olduğu akılda tutulmalı ve çalışma ortamında riskin kontrolü çalışmalarına önem verilmelidir.

Kaynaklar:

1. WHO. International Programme on Chemical Safety. Internet (Avaiable from: https://wwwwhoint/ipcs/en/). 2001.
2.  Winner DRoFRFR. Exposure factors handbook: 2011 edition. 2011.
3. Klaassen CD, Amdur MO. Casarett and Doull’s toxicology: the basic science of poisons: McGraw-Hill New York; 2013.
4. Hernández AF, Tsatsakis AMJF, Toxicology C. Human exposure to chemical mixtures: challenges for the integration of toxicology with epidemiology data in risk assessment. 2017;103:188-93.
5. Meek M, Boobis AR, Crofton KM, Heinemeyer G, Van Raaij M, Vickers CJRTP. Risk assessment of combined exposure to multiple chemicals: A WHO/IPCS framework. 2011;60(2 suppl 1):S1-S14.
6. Stellman JM. Encyclopaedia of occupational health and safety: International Labour Organization; 1998.
7. Tozla Mücadele Yönetmeliği. Resmî Gazete Tarihi: 05112013 Resmî Gazete Sayısı: 28812. 2013.
8. Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik
9. EPA. Toxic Substances Control Act (TSCA) Chemical Substance Inventory. Internet (Avaiable from: https://wwwepagov/tsca-inventoryExternal)