Uz. Dr. Ülkümen Rodoplu
Herkes İçin Acil Sağlık Derneği Başkanı / Tınaztepe Üniversitesi Afet Yönetimi Öğretim Üyesi

Afetlere hazırlık bireysel hazırlıkla başlar. Temel Afet Bilincinin yaygın olduğu ülkeler afetlere dirençli olabilmektedir. Afetlere hazır olan ülkelerde doğal ve insan eliyle olan afetler sonrasında ölüm ve yaralanma daha az sayıda olmaktadır. Mal kaybı, ekonomik kayıp ve ruhsal travma daha az görülmektedir. Bu yazı afetlere hazırlıklı olmak ve hayatta kalabilmek için gerekli olan temel kavramları içermektedir.

Afet, toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan, etkilenen toplumun baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji veya insan kaynaklı olay.

Afet bir olayın kendisi değil, doğurduğu sonuçtur. Afet yönetim süreçlerinde ilk 72 saate altın saatler denilmesinin nedeni, bu dilimde hızlı ve doğru hareket edilmesinin önemini ortaya koymaktır. Böylece, kurtarılabilecek en çok sayıda insanı sağlıklı ve bütün kurtarabilmek mümkün olabilir. Bu süreç yavaş işlediğinde, ağırdan alındığında, önceden hazırlık yapılmadığında ölen ve sakat kalan insan sayısı geometrik olarak artmaktadır.

Afet yönetimi dört aşamada değerlendirilmektedir:

1. Hazırlık: Potansiyel bir tehlikeye karşı hazırlık.

2. Yanıt: Acil duruma yanıt vermek için yapılan eylemler.

3. İyileşme: Bir felaketten sonra, alanı normale döndürmek için alınan önlemler ve yapılan ölçümler,

4. Azaltma: Tehlikelerin etkisini azaltmaya yönelik ölçümler/önlemler.

AFETLERE HAZIRLIK

Bireysel Hazırlık: Afetlere hazır olmak için devletin ve yerel yönetimlerin yapacakları ne kadar önemliyse, bireylerin yapacakları da o kadar önemlidir.

Öncelikle, her bireyin sağlam bir binada yaşamayı istemesi, işyerinin, fabrikasının, okulunun, hastanesinin, yollarının, köprülerin, viyadüklerin yıkıcı depremlere dayanıklı olmasını “istemesi” gerekmektedir.

Her bireyin kendi afet eylem planı olması gerekir.

AFET ÖNCESİ HAZIRLIK

• Evinizi deprem, sel ve yangınlara karşı kontrol ettirin; apartman veya site yöneticisinden “Bina Sağlamlılık Raporu” belgesini isteyin.
• Afet – deprem, sel, tsunami sigortası yaptırın.
• Tahliye planı hazırlayın ve ailenizle birlikte tatbikat yapın.
• Evinizde yaşam üçgeni oluşabilecek yerleri belirleyin. Deprem anında ne yapacağınızı, nereye saklanıp, nereye kaçacağınızı önceden planlamalısınız. Böylece, deprem sırasında telaşlanmak yerine, soğukkanlı davranabilirsiniz. Kaçmak, atlamak, koşmak yerine evde kalmalısınız; ancak başınızı, yüzünüzü evin içindeki eşyaların sizi yaralama olasılığına karşı korumalısınız. Deprem sırasında nasıl davranacağımızı, nereye saklanacağımızı belirledikten sonra yapmanız gereken en önemli iş tatbikattır. Bunu yaparken her iki elinizle ensenizi, boynunuzu kapatıp, ana rahmindeymiş gibi kıvrılıp yatmalısınız.
• Aile bireyleriniz ve yakınlarınız için iletişim listesi oluşturun (telefon numaraları, adresler). Acil durumlarda sizinle aynı bölgede bulunmayan size yardım edebileceğinizi düşündüğünüz kişilerin bilgilerini not edin. Onları da bilgilendirin.
• Yakınınızda toplanma noktalarını öğrenin ve deprem sonrasında güvenli alanlarda bekleyin.
• Toplanma merkezlerini öğrenmek ve uzaklığınızı görmek için AFAD acil uygulamasını kullanabilirsiniz.

AFET ACİL DURUM ÇANTASI

Afet acil durum çantası hazırlanması afetlere hazırlıkta çok değerlidir. Ev kapısının hemen yanı başında duran, afet anı geçtikten sonra evden çıkarken yanınıza alacağınız bu çanta, evden uzakta kalındığında gereksinim duyulan özel eşyaları içermelidir:

• İçecek su – Bir günlük
• Kuru gıda – Bir günlük
• Kullanılan ilaçların en az yedi günlük yedeği. Diabet, hipertansiyon, vs
• Kişisel temizlik malzemeleri. Sabun, tuvalet kâğıdı, traş sabunu, pet, kâğıt havlu, diş macunu-fırçası
• Nüfus cüzdanı fotokopisi, kredi kartı, kıymetli evraklar, tapu fotokopisi, diploma, bir miktar nakit para,
• Fener, yedek pilleri
• Radyo, yedek pilleri
• Cep telefonu, şarj cihazları ve taşınabilir şarj cihazı (powerbank)
• Bebekli aileler için gerekli malzemeler. Bebek maması (son kullanma tarihini kontrol edin) ve bir biberonu paketleyin. En az üç gün yetecek kadar yiyecek, bebek bezi ve mendil bulundurun.
• Mevsime uygun yedek giysiler
• Bir çift ayakkabı
• Uyku Tulumu
• Maske
• İlk yardım malzemeleri: 1 Adet künt uçlu makas, 5 çift lateks eldiven, 5 adet 5cm x 5cm gazlı bez, 5 adet 10cm x 10cm gazlı bez, 2 adet 2cm x 10cm rulo sargı bez, 2 adet üçgen bandaj, 2 adet ağzı kapanabilir plastik poşet, 10 adet çengelli iğne, 1 adet suni solunum ağızlığı, Kırık tespiti için karton mukavvalar, Farklı boylarda 3 adet boyunluk, Antiseptikli solüsyon

AFET – DEPREM ANI

Kapalı alanda:

• Kaçmayın; Sarsıntı geçene kadar bekleyin; Sakin olun.
• Üstünüze devrilebilecek eşyalara dikkat edin. Raf, dolap gibi devrilebilecek eşyalardan uzak durun.
• En yakın güvenli açık alana çıkın, belirlenen toplanma bölgesine gidin.
• Balkona çıkmayın..
• Kesinlikle asansör kullanmayın..

Açık alan:

• Enerji hatları ve direklerinden, ağaçlardan, diğer binalardan ve duvar diplerinden uzaklaşın. Açık arazide çömelerek etraftan gelen tehlikelere karşı hazırlıklı olun..
• Binalardan düşebilecek baca, cam kırıkları ve sıvalara karşı tedbirli olun.
• Toprak altındaki kanalizasyon, elektrik ve gaz hatlarından gelecek tehlikelere karşı dikkatli olun.

Araç Kullanıyorsanız:

Acil durum araçlarının geçişine engel olmayacak şekilde aracınızı yolun kenarına çekin, arabayı durdurun. Üst geçitlerden, elektrik direklerinden ve diğer tehlike unsurlarından uzak durun. Deprem geçene kadar arabanızı terk etmeyin.

Metroda veya diğer toplu taşıma araçlarındaysanız:

Gerekmedikçe, kesinlikle metro ve trenden inilmemelidir. Sarsıntı bitinceye kadar metro ya da trenin içinde, sıkıca tutturulmuş askı, korkuluk veya herhangi bir yere tutunmalı, metro veya tren personeli tarafından verilen talimatlara uyulmalıdır.

Kalabalık Dükkan veya Diğer Halka Açık Alanlarda: Çıkışlara koşmayın. Raflardan düşebilecek cisimlere ve uçuşan cam parçalarına karşı dikkatli olun.

Tekerlekli Sandalyede: Sandalyenizden kalkmayın, düşmeyin, uzaklaşmayın. Eğer hareket edebiliyorsanız, güvenli bir yere geçin, tekerleklerinizi kilitleyin ve öne doğru hafifçe eğilerek, kafanızı kollarınızla koruyun.

Mutfakta: Buzdolabı, ocak ve diğer dolaplardan uzak durun. Deprem öncesinde bunların kapılarının deprem sırasında açılmayacak şekilde sabitlendiğinden emin olun.

Stadyum, konser, tiyatro veya sinemada: Koltuğunuzdan kalkmayın, kafanızı kollarınızla koruyun. Deprem durana kadar kaçmaya çalışmayın. Sonrasında sakin ve düzgün bir sırayla çıkış yapın.

Deprem sonrasında da artçı sarsıntıların devam edebileceğini unutmayın.

AFET – DEPREM SONRASI

• Üç gün veya daha uzun süre tek başınıza kalabilirsiniz. Acil bir durumda hayati önem taşıyan malzemelerin ve yardımın günlerce bulunamayabileceğini unutmayın.
• Önce kendi güvenliğinizden emin olun.
• Kendi sağlığınız ve güvenliğinizden eminseniz, çevrenizde yardım edebileceğiniz kimse olup olmadığını kontrol edin.
• Kendinizi ve başkalarını yaralanmalara karşı kontrol edin. Ciddi yaralanmalar için ilk yardım uygulayın.
• Tehlikede olmadıkça yaralıları hareket ettirmeyin.
• Sakin olun ve başkalarına da güven verin.
• Artçı şokları bekleyin. Büyük bir depremden sonra büyük artçı şoklar olacaktır — onlar için hazır olun.
• Elektrik veya ışık olmadan yanıt vermeye hazır olun. El fenerinizin nerede olduğunu bilin. Karanlıkta yol-merdiven bulmayı öğrenin.
• Mümkünse küçük yangınları söndürün ve binaya ait gaz, elektrik, su vanasını kapatın.
• Bir depremden sonra bir binayı terk etmeniz gerekiyorsa, dikkatli davranın. Bir depremde çok sayıda yaralanma, insanlar bir depremden sonra bir binadan ayrılırken düşen molozların çarpmasıyla meydana gelir.
• Hasarlı bir binadan ayrıldıktan sonra, bina tamamen temizlenene kadar, yetkililerce güvenli olduğuna dair bildirim yapılmadan binaya asla girmeyin.
• Telefonları yalnızca yaşamı tehdit eden bir acil durumu bildirmek için kullanın; acil bir durumda cep telefonlarını veya sabit hatları kullanmak, telefon sistemlerini sıkıştırarak acil durum aramalarının yapılmasını engeller.
• Acele etmeden, ailenizle önceden belirlediğiniz buluşma noktasına gidin. Acil durum çantanızı yanınıza alın, güvenli yollardan “Afet ve Acil Durum Toplanma Alanına” gidin.

Enkaz altında:

• Paniklemeden, sakin olarak durumunuzu değerlendirmeye çalışın. Enerjinizi tasarruflu kullanmaya gayret edin.
• Hareket kabiliyetiniz kısıtlanmışsa çıkış için hayatınızı riske atacak faaliyetlere kalkışmayın. (Kopan elektrik telleri, gaz kaçakları, cam kırıkları muhtemel tehlikelerdir.)
• El ve ayaklarınızı kullanabiliyorsanız su, kalorifer, zemine ve tavana sert bir madde ile vurmak suretiyle yerinizi belli etmeye çalışın.

Enkaz sonrası:

• Hipotermiye maruz kalan kişiler yatay pozisyonda sarsılmadan çıkartılmalıdır.
• Afetzede derhal sağlık ekiplerine teslim edilmelidir.

Afetlerde İlk yardım Bilgileri:

• İlkyardım eğitimi almış kişilerce depremde zarar görmüş kişilere ilk yardım müdahalesinde bulunulabilmektedir.
• Depremzede ilk yardım müdahalesi ile birlikte zaman kaybetmeden sağlık ekiplerine teslim edilmelidir.

İlk yardım, herhangi bir hastalık ya da kazadan sonra olay yerine sağlık personeli gelene kadar ya da hastanın kendi olanaklarıyla sağlık kuruluşuna varmasına kadar geçen sürede yapılan girişimlerdir. Bu girişimler ilaçsız ve tıbbi araç gereç yardımı olmadan yapılırlar.

Afet sonrası profesyonel yardım gelene kadar geçen zaman, insan yaşamı için çok değerlidir. “Altın saatler” denilen bu zaman diliminde temel ilk yardım uygulamaları hayat kurtarır; ilk yardım bilenler kendi yakınlarına yardımcı olabilirler.

Deprem ve sel sonrasında iki temel konu çok daha fazla önem kazanmaktadır: Kanamalar ve kırık–çıkık-ezilmeler.

Toplumda her bireyin, bu yaralanmalarda uygulanması gereken ilk yardım yöntemlerini öğrenmesi önemlidir.

Elimizin altında bulunan sert mukavvalar, güneşlikler, kapılar, temiz bir bez parçası, bir kravat ya da bir eşarp ilk yardımda kullanılabilecek malzemelerdendir.

Deprem ve sel sonrası ilk yardımın amacı, Temel Yaşam Desteği uygulamaları ile yaralı ve hastaların, profesyoneller olay yerine gelinceye kadar, genel durumunun olağan halde tutulmasıdır.

Bir başka deyişle ilk yardımda amaç, tedavi etmek değil, yaralının yaşaması ya da daha kötüye gitmesine engel olmak için basit ama yaşam kurtarıcı yöntemlerin uygulanabilmesidir.

SON SÖZ: Deprem bir doğa olayıdır. Akıl ve bilim sayesinde doğa ile baş edebiliriz.

Kaynaklar:

• Disaster Preparedness. Am J Respir Crit Care Med. 2013 Jan 15;187(2):iii-iv. doi: 10.1164/rccm.201212-2207OE.

• Disaster Management Clin J Am Soc Nephrol. 2015 Aug 7;10(8):1389-96. doi: 10.2215/CJN.10181014. Epub 2015 Jul 28.

• Emergency preparedness and public health: the lessons of Hurricane Sandy. Powell T, Hanfling D, Gostin LO.JAMA. 2012 Dec 26;308(24):2569-70. doi: 10.1001/jama.2012.108940

• Building capacity and capability for science diplomacy: challenges in decolonizing the curriculum for Global Health System Leadership. Millar R, Abu-Agla A, Badr E.Front Public Health. 2025 Feb 24;13:1441351. doi: 10.3389/fpubh.2025.1441351. eCollection 2025

• Kaos ve Kurtuluş, Afet ve Kriz Rehberi. Rodoplu Ü. Ceres Yayınevi.2025

• Herkes İçin Resimli İlk Yardım El Kitabı. Rodoplu Ü. Yakın Kitabevi. 2011

• Nature-society relations in disaster governance frameworks. Meriläinen E.Disasters. 2025 Apr;49(2):e12678. doi: 10.1111/disa.12678.

• Factors influencing disaster preparedness behaviors of older adults. Liao KM, Hu YJ.PLoS One. 2025 Feb 28;20(2):e0315617. doi: 10.1371/journal.pone.0315617. eCollection 2025.

• Ready for the worst: awaiting disaster in ageing rural Japan.Petraroli I, Nagahama A, Baars RC, Terumoto K.Disasters. 2025 Apr;49(2):e12680. doi: 10.1111/disa.12680.

• www.afad.gov.tr, 2019