Deniz Çıkıkçı / İş Güvenliği Uzmanı  – M. Bülent Dik / İş Yeri Hekimi

İnsanların ve üretilen mal ve hizmetlerin çeşitli araçlarla bir sahadan başka bir sahaya taşınması faaliyeti olarak tanımlanabilecek olan ulaştırma hizmetleri artan teknolojik gelişmelere rağmen insan odaklı olmaya devam etmektedir.  Yolcu ya da yüklerin bir yerden farklı bir yere ulaştırılmasında hız ve konfor özellikleri dolayısıyla diğer ulaşım türlerine oranla önemli avantajlar barındırmakla birlikte havayolu taşımacılığı da yoğun bir insan iş gücü gerektirmektedir.

Dünya çapında yaklaşık olarak her gün 100.000 uçak seferi gerçekleşmekte olup bu seferlerde 8 milyondan fazla yolcu taşınmaktadır. Bu seferlerde seyahat eden her dört yolcudan birinin 10 kg’lık bir bagajı olduğunu varsaysak bile her gün 40.000 ton bagajın uçaklara yüklenip boşaltılmasının gerektiği görülebilecektir.

Ülkemizdeki duruma bakıldığında ise 2023 yılı Ocak-Haziran arasındaki 6 aylık dönemde havalimanları yük (kargo, posta ve bagaj) trafiği iç hatlarda 388.135 ton, dış hatlarda 1.458.438 ton olmak üzere toplamda 1.846.574 tona ulaşmıştır.

Uçak yükleme/boşaltma operasyonları ağırlıklı olarak havaalanlarının bagaj yönlendirme ve apron uçak altı bölgelerinde sürdürülmektedir. Uçaklara yüklenecek büyük kargolar dışındaki bagaj ve yükler havaalanı bagaj yönlendirme bölgesinde hazırlanmakta olup konveyör bantlarla bu alana iletilen yükler gidiş ve geliş seferlerine göre tasnif edilmektedir.

Giden seferler için yük ve bagajlar, konveyör bantlardan elle taşınarak bagaj arabalarına yüklenerek uçak altında ilgili park pozisyonlarına yönlendirilmektedir. Bagajların bantlardan alınıp bagaj arabalarına yüklenmesi esnasında bagaj yönlendirme bölgesi çalışanları öne doğru eğilmek ve öne doğru uzanarak çalışmak durumunda kalmakta ve elle taşıma işi defalarca tekrarlanmak durumunda kalınmaktadır.

Bagaj arabalarının hazırlanması sırasında bagaj yükleme işlemleri BULK (Yığma) ve ULD (Birim Yükleme Araçları) tarzında gerçekleştirilmekte; bagaj ve yüklerin uçak altı bölgesine naklinde kullanılan bagaj arabalarının çekici traktörlere bağlanması ve/veya düzenlenmesi sırasında da güce dayalı zorlanmalara yol açan itme ve çekme işleri gerekliliği söz konusu olmaktadır.

BULK yükleme işlemi; bagaj yönlendirme bölgesinde hazırlanarak uçak altı bölgesine getirilen yüklerin bagaj arabalarından elle taşınarak konveyör bantlara aktarılması ve ağırlık -denge hesapları doğrultusunda uçak altı kompartımanlara yerleştirilmesi işlemini kapsar. Bu işlemler genellikle dört kişilik ekipler tarafından yerine getirilmekte olup çalışanların ikisi uçak altı kompartımanda görev yapmaktadır.

BULK yükleme sırasında uçak dışında çalışanlar tarafından bagaj ve yüklerin konveyörlere aktarımı sırasında ayakta durma, uzanma, yana dönme ve öne doğru eğilme gerekmekte ve yüklerin elle taşınma işi uçuş sayısına bağlı değişkenlik göstermekle birlikte çalışma süresi boyunca tekrarlanarak sürdürülmektedir. Yüksekliği uçak tiplerine göre değişen uçak altı kompartımanlarına konveyör bantlarla iletilen bagaj ve yükler, uçak altı kompartımanda görev yapan çalışanlar tarafından ağırlık ve denge hesaplarına göre istiflenmektedir.

Kompartımanların yükseklikleri, uçak modeline göre değişkenlik göstermekle birlikte;  dar gövdeli uçaklarda 59-112 cm; geniş gövdeli uçaklarda 167-174 cm arasındadır. Baş üstü boşluğun kısıtlı olduğu bu alanlarda yüklerin istiflenmesi; eğilme, dizüstü çökme veya çömelerek çalışma zorunluluğuna yol açmaktadır.

Elle taşıma işlerinin sürdürüldüğü uçak yükleme boşaltma işlerinde taşınan yük miktarı çoğunlukla kritik sınırları aşmaktadır. Yükün ağırlığı, sırt gerginliğindeki en önemli faktördür. Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA) tarafından bagaj ağırlığının 23 kg’dan az ve 32 kg’dan fazla olmaması, bu ağırlıkları aşan yükler için ağırlığa dikkat çeken işaretlemelerin yapılmasını önerilmektedir. Bagaj yönlendirme alanlarında veya uçak dışında yapılan işlere oranla uçak altı kompartımanlarda yapılan iş çalışanların bel omurlarına daha fazla yük bindirmektedir. Aşırı ağırlıklar için kullanılan işaretlemeler omurga yükünü azaltmasa da; çalışanların istifleme sırasında bagajı daha alt katmanlara yerleştirmesine yardımcı olabilecektir.

ULD Yükleme işlemi ise hazırlanan yükleme üniteleri ve paletlerin traktörler aracılığı ile uçak altına getirilmesi ve loader araçları ile uçak altı kompartımanlara yerleştirilmesi işlemini kapsar. ULD Yüklemede yükler, yerden ortalama yüksekliği 30 cm. olan taşıma araçları üzerine yerleştirilmiş olan birim yükleme araçlarına istiflenmektedir.

Yüklerin birim yükleme ünitelerinin üst sıralarına yerleştirilmesi sırasında kolların omuz seviyesinin üzerinde olması gerekmekte, bu ünitelerin uçak altı kompartımanlara yerleştirilebilmesi için itme ve çekme kuvveti uygulanmak durumunda kalınmakta ve zorlanmalara neden olabilecek çalışma duruşları ortaya çıkmaktadır.

Benzer zorlanmalar ve uygun olmayan çalışma duruşlarına geliş seferlerine ait BULK/ULD yüklerin uçak altı kompartımanlardan konveyörlere ve/veya loader araçlarına aktarımı, bagaj/yük taşıma araçlarına yerleştirilmesi ve bagaj yönlendirme bölgesinde boşaltılması sırasında da maruz kalınmaktadır.

Sürdürülen işlerin uygun olmayan çalışma duruşlarını gerektirmesinin yanı sıra;

• Tekrarlı hareketler,
• Konveyör bantların ve uçakların oluşturduğu gürültü ve titreşim maruziyeti,
• Vardiyalı çalışma,
• Uçak sefer sayılarına göre değişkenlik göstermekle iş süreçleri sırasında yetersiz dinlenme süreleri,
• İşlerin yüksek tempolu ve yorucu olması gibi durumlar uçak yükleme boşaltma işlerini sürdüren çalışanlar açısından çeşitli riskler doğurmakta, çalışma ortamının özellikleri de riskleri artırmaktadır.

Uçakların gövde genişliklerine göre kompartıman farklılıkları ve havalimanı hava koşulları da risklere maruz kalma düzeylerini etkileyebilmektedir.

Çalışanlarda ortaya çıkan sağlık sorunlarının büyük bir çoğunluğu özellikle bel ve omuz bölgelerinde gerçekleşmekte olup kas-iskelet sistemi kaynaklıdır. Ülkemizde bu alanda yapılmış çalışmalar sınırlı sayıda olmakla beraber; birinci basamak sağlık hizmeti verilen bir işyerinde sağlık kökenli başvuruların % 30 oranında kas iskelet sistemi sorunlarına bağlı olduğu gösterilmiştir. İsveç’te yapılmış bir çalışma da havalimanı yükleme boşaltma çalışanları arasında, 1 yıllık ağrı yaygınlığının bel bölgesinde %70, omuzlarda %60 düzeylerinde olduğu ve bu çalışanların önemli bir kısmında ağrıların işe engel olduğu bildirmiştir. Çalışanların kıdem sürelerine bağlı olarak kas-iskelet sistemi sorunları gelişme riski de artmaktadır. Bu yükseklikte saptanan oranlar özellikle uçak altı operasyonların manuel süreçlerine atfedilebilir.

Uçak yükleme/boşaltma işlerinde çalışanlar arasında oldukça sık rastlanan ve işgücü kaybı bakımından en pahalı hastalıklardan biri olan kas iskelet sistemi rahatsızlıklarının yönetiminde multidisipliner bir yaklaşım gerekmektedir.

Çalışma ortamında gerçekleştirilecek idari planlamalar ve ergonomik iyileştirmeler ile  çalışanları böylesine  etkileyen kas iskelet sistemi rahatsızlıklarından korunmak  çok büyük ölçüde olanaklıdır. Çalışan başına düşen yük miktarının azaltılmasına yönelik ekip organizasyonu, uçak altı kompartımanları ile konveyör bant başında çalışanlar arasında dönüşümlü çalışmanın planlanması; uygunsuz çalışma duruşunda görev yapmak zorunda kalan çalışanların daha uygun olan ayakta çalışma duruşunda görev yaparak omurga yapısına yansıyan yüklenmenin azaltılmasını sağlayabilecektir.

Ergonomik iyileştirme çerçevesinde teknolojik ve mekanik çözümler geliştirilmelidir. Bagaj hazırlama bölgeleri ve uçak altı operasyonlarında beden gücünün azaltılmasına yönelik mekanik sistemler kullanılması çalışma alanlarında yapılabilecek ergonomik düzenlemeler arasında önemli bir yere sahiptir.

• Özellikle dar gövdeli uçak kompartımanlarında uzatılabilir makaralı konveyörlerin kullanımı bagajların istiflenmesinde gerekli itme çekme kuvveti uygulanmasını azaltarak kas iskelet sistemi rahatsızlıklarının ortaya çıkmasına engel olabilecektir.
• Çalışanların öne doğru eğilmesini ve dönmesini gerektiren aşırı sık ve/veya uzun süreli bedensel çalışmaları engelleyebilmek için kullanılan teçhizata ve mekanik sistemlere entegre olabilen vakumlu taşıyıcı sistemlerin kullanılması düşünülmelidir. Vakumlu taşıyıcı sistemlerin kullanılmasının omurga yüklerini azaltmada etkinliği; öznel değerlendirmeler ve yapılmış çalışmalar ile kanıtlanmıştır.
• Bilimsel yazında bel ağrılarının büyük bir çoğunluğunun korunma ile engellenebileceği bildirilmektedir. Çalışanlarda bel ağrısı görülme sıklığı ve maliyetinin yüksekliği nedeniyle, etkinliği kanıtlanmış olan bel koruma ve ergonomi eğitimi yaygın olarak uygulanmaktadır. Bel okulu olarak adlandırılan, bel koruma eğitimleri ergonomik önlemler kadar etkin ve ekonomik bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Bel okulu eğitimlerinin bilgi hedefleri; katılımcıların bel ağrısı nedenleri ve işle ilgili risk faktörleri, belirti ve bulguları, uygulanan tedavi yöntemleri hakkında bilgi sahibi olmaları, vücutlarını doğru kullanabilmeleri ve omurga kaslarına germe egzersizlerini yapabilmeleri şeklinde belirlenmelidir.

Kaynaklar:

• https://www.dhmi.gov.tr

• Jens Wahlström, Eva Bergsten, Catherine Trask, Svend Erik Mathiassen, Jennie Jackson, Mikael Forsman, Full-Shift Trunk and Upper Arm Postures and Movements Among Aircraft Baggage Handlers, The Annals of Occupational Hygiene, Volume 60, Issue 8, October 2016, Pages 977–990

• Dik B.M., Uçak yükleme boşaltma işlerinde kas iskelet sistemi rahatsızlıkları / Sözel Bildiri 24. Ergonomi Kongresi Erzurum

• https://www.chicagoinjuryattorneysblog.net/musculoskeletal-pain-baggage-handlers/

• Korkmaz SV Hoyle JA Knapik GG et al.  Baggage handling in an airplane cargo hold: An ergonomic intervention study.  Int J Ind Ergon; 2006:36: 301–12.

• Bergsten E Mathiassen SE Vingård E . Psychosocial work factors and musculoskeletal pain: a cross sectional study among Swedish flight baggage handlers. Biomed Res Int; 2015:798042.

• Ming-Lun Lu, Jonathan S. Dufour, Eric B. Weston, William S. Marras, Effectiveness of a vacuum lifting system in reducing spinal load during airline baggage handling, Applied Ergonomics, Volume 70, 2018, Pages 247-252,

• Dik B.M., https://www.safezonejournal.com/ergonomi/calisma-yasaminda-bel-agrilari-bel-koruma-programlari/