Hasta Hakları kavramı, hastaların insan haklarına uygun koşullarda sağlık hizmetine ulaşabilmesini ve bu hakların sağlık alanında en temel anlamıyla hayata geçirilmesini kapsar.

Hasta haklarının kapsamı ve temelleri öncelikle İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi gibi uluslararası sözleşme ve bildirgelerle belirlenmiştir. Daha sonra bu konuya ilişkin kuralları düzenleyen özel belgeler oluşturulmuştur. Bunların başında Dünya Tabipler Birliği’nin 1981 yılında kabul ettiği “Lizbon Hasta Hakları Bildirgesi” gelmektedir. 1994 yılında Amsterdam’da kabul edilen “Avrupa’da hasta haklarının geliştirilmesi bildirgesi” ise bu hakları daha da ayrıntılı hale getirmiştir. 1998 yılında yayınlanan Avrupa Bioetik Konvansiyonu ile de tıbbi uygulamalara ilişkin uyulması gereken yasal statüyü belirleyen normlar ortaya koyulmuştur.

Mevzuatımızda ise Hasta Haklarının herkes tarafından bilinen, uygulanan veya talep edilen ayrıntılı ve net kuralları olmamak ile birlikte birçoğu genel hukuksal düzenlemelerle belirlenmektedir. Hasta haklarının özel olarak ele alındığı bazı kurallar, 1928 yılında çıkarılmış tıp mesleğinin uygulanmasına ilişkin bir mevzuatta ve 1999 yılında değiştirilerek adı “Tıp Meslek Ahlak İlkeleri” olan, daha önce 1961 yılında çıkarılmış bulunan, “Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi” nde yer almaktadır. Nitekim, ülkemizde de hasta hakları ile ilgili bir TSE Standartları yayınlanmış ve 1 Ağustos 1998’de Resmi Gazetede yayınlanarak 23420 sayılı “Hasta Hakları Yönetmeliği” yürürlüğe girmiştir.

Bu yönetmeliğin amacı  Hasta Haklarını somut olarak göstermek ve sağlık hizmeti verilen bütün kurum ve kuruluşlarda ve sağlık kurum ve kuruluşları dışında sağlık hizmeti verilen hallerde, insan haysiyetine yakışır şekilde herkesin Hasta Haklarından faydalanabilmesine, hak ihlallerinden korunabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine dair usul ve esasları düzenlemek olarak belirlenmiş olup, sağlık hizmeti verilen resmi ve özel bütün kurum ve kuruluşları, bu kurum ve kuruluşlarda veya bunların dışında hizmete katılan her kademedeki ve unvandaki ilgilileri ve hizmetten faydalanma hakkını haiz olan bütün fertleri kapsamaktadır.

Bu bağlamda Hasta Hakları, hekim, hasta ve sağlık kuruluşu arasındaki karşılıklı ilişkileri düzenleyen bir ilkeler bütünü olarak düşünülmelidir. Bu ilkelerin genel olarak kapsamları şu şekilde sıralanabilir; Bilgi İsteme Hakkı, Sağlık Kuruluşunu Seçme ve Değiştirme Hakkı, Personeli Tanıma, Seçme ve Değiştirme Hakkı, Öncelik Sırasının Belirlenmesini İsteme Hakkı, Tıbbi Gereklere Uygun Teşhis, Tedavi ve Bakım Hakkı, Tıbbi Gereklilikler Dışında Müdahale Yasağı, Ötenazi Yasağı ve Tıbbi Özen Gösterilmesini isteme Hakkıdır.

Hastanın bilgi isteme hakkı içerisinde hastaya; hastalığın muhtemel sebepleri ve nasıl seyredeceği, tıbbi müdahalenin kim tarafından nerede, ne şekilde ve nasıl yapılacağı ile tahmini süresi,  diğer tanı ve tedavi seçenekleri ve bu seçeneklerin getireceği fayda ve riskler ile hastanın sağlığı üzerindeki muhtemel etkileri, muhtemel komplikasyonları, reddetme durumunda ortaya çıkabilecek muhtemel fayda ve riskleri,  kullanılacak ilaçların önemli özellikleri, sağlığı için kritik olan yaşam tarzı önerileri, gerektiğinde aynı konuda tıbbî yardıma nasıl ulaşabileceği hususları hakkında bilgi verilmelidir.

Tıbbi mudaleler sırasında hastanın rızası da önem teşkil etmektedir. 23420 sayılı “Hasta Hakları Yönetmeliği” nin 24. Maddesi hastanın rızası ve izin durumunu düzenlemektedir. İşbu düzenleme gereğince, “Tıbbi müdahalelerde hastanın rızası gerekir. Hasta küçük veya mahcur ise velisinden veya vasisinden izin alınır. Hastanın, velisinin veya vasisinin olmadığı veya hazır bulunamadığı veya hastanın ifade gücünün olmadığı hallerde, bu şart aranmaz.” denilmektedir. Dolayısıyla, hastanın veya yasal temsilcisinin mümkün olduğu kadar bilgilendirme sürecine  ve  tedavisi ile ilgili alınacak kararlara katılımı sağlanmalıdır.

Bunun yanında hastanın mahremiyetine saygı gösterilmesi de esastır. Hasta mahremiyetinin korunmasını açıkça talep de edebilir. Her türlü tıbbi müdahale, hastanın mahremiyetine saygı gösterilmek suretiyle icra edilmelidir. Nitekim ölüm olayı, mahremiyetin bozulması hakkını vermemekte, hasta öldükten sonra dahi mahremiyetinin korunması gerekmektedir.

23420 sayılı Hasta Hakları Yönetmeliği’nin 42. maddesi hastanın sorumluklarını ve hukuki korunma yollarını da düzenlenmiştir. Zira, hastanın ve hasta ile ilgili bulunanların, hasta haklarının ihlali halinde, mevzuat çerçevesinde her türlü müracaat, şikâyet ve dava hakkı bulunmaktadır. Bu bağlamda sorumlulukları ise genel anlamı ile sağlık durumuyla ilgili tam ve doğru bilgiyi, endişelerini, sorularını sağlık personeli ile paylaşmak, hastane kural ve prosedürlerine uymak, yeni gelişen veya kontrol edemediğiniz bir ağrı ile karşılaştığında doktorunu veya hemşiresini bilgilendirmek olarak tanımlanmaktadır.

Sonuç olarak, insan sağlığının yüksek düzeyde korunması gereken bir değer olduğu ve aslında her insanın potansiyel bir hasta olduğu düşünülerek, hasta haklarını bilmek, bunlara sahip çıkmak ve sahip çıkılmasına yardımcı olmak önem teşkil etmektedir.